1644年4月(崇禎十七年三月),明王朝(chao)覆(fu)亡。吳道行(xing)“郁(yu)郁(yu)不(bu)自(zi)得(de)(de),一日(ri)趨吉藩故邸,望闕痛(tong)哭展拜,輿歸(岳麓(lu))山中,不(bu)食而卒”,以(yi)(yi)(yi)身(shen)殉國殉君,表現(xian)(xian)了“衡湘賢哲”的(de)(de)(de)清白與高(gao)潔。死(si)(si)前他(ta)留(liu)下遺言(yan):“驚(jing)聞北事(shi),主亡臣辱,痛(tong)之(zhi)如何!予以(yi)(yi)(yi)諸生(sheng),食恩(en)累代,獨非草莽(mang)之(zhi)臣哉!……筆擱而輿至,將以(yi)(yi)(yi)吉日(ri)成(cheng)遄歸,集兒(er)女(nv)羅(luo)拜,從此從先帝(di)于地下矣!”他(ta)面對李(li)自(zi)成(cheng)攻占北京、崇禎皇帝(di)自(zi)縊煤山和清兵入關、長驅中原的(de)(de)(de)“北事(shi)”,作為受明朝(chao)之(zhi)皇恩(en)的(de)(de)(de)諸生(sheng),既痛(tong)恨傾覆(fu)明王朝(chao)的(de)(de)(de)農民軍,又(you)不(bu)堪(kan)忍受滿族入侵的(de)(de)(de)殘(can)酷現(xian)(xian)實(shi),只(zhi)得(de)(de)以(yi)(yi)(yi)死(si)(si)明志(zhi),最終實(shi)現(xian)(xian)了他(ta)的(de)(de)(de)老師張元忭所教誨的(de)(de)(de)“愛國忠君仗到(dao)誠,休將一念壞平生(sheng),勿欺請繹宣(xuan)尼訓,留(liu)取(qu)丹心答圣明”的(de)(de)(de)人(ren)生(sheng)理想(xiang)。
吳(wu)道行死后,就葬于岳麓山云(yun)麓宮(gong)絕食地,長沙知府堵允錫特撰《吳(wu)嶁山墓碑》。根據史載,吳(wu)道行之墓位于飛(fei)來石(shi)右側山墈上,其(qi)原配夫(fu)人石(shi)氏(shi)與(yu)其(qi)同穴(xue)而葬,墓區簡約(yue)(yue)(yue)。2012年3月(yue)在云(yun)麓宮(gong)下發現了吳(wu)道行墓,在云(yun)麓宮(gong)飛(fei)來石(shi)南側約(yue)(yue)(yue)100米的茂密樹叢(cong)中(zhong),一塊飽經風雨侵蝕的簡約(yue)(yue)(yue)石(shi)墓碑立在其(qi)中(zhong),“明崇禎”、“吳(wu)嶁山墓”、“石(shi)氏(shi)”等石(shi)刻字(zi)樣仍隱約(yue)(yue)(yue)可見。
吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing),字見(jian)可(ke),號嶁山,善化人(ren),是張(zhang)栻高(gao)足、南(nan)宋學(xue)(xue)(xue)者(zhe)吳(wu)(wu)獵之(zhi)后。吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing)因歷(li)鄉(xiang)試(shi)不(bu)果,終(zhong)未走上仕(shi)途,一生(sheng)以講(jiang)(jiang)學(xue)(xue)(xue)授徒為(wei)(wei)(wei)(wei)業(ye)。他(ta)從小就對(dui)岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)有(you)傾慕之(zhi)情,“方七歲,聞長(chang)老(lao)談(tan)岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)先(xian)賢(xian)講(jiang)(jiang)學(xue)(xue)(xue),便(bian)肅然傾聽(ting),指示古來(lai)忠義(yi)大(da)(da)(da)節,輒色喜”,為(wei)(wei)(wei)(wei)先(xian)賢(xian)之(zhi)忠義(yi)大(da)(da)(da)節所感動。1582年(nian)(nian)(nian)(萬歷(li)十年(nian)(nian)(nian)),張(zhang)元(yuan)忭講(jiang)(jiang)學(xue)(xue)(xue)岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan),已逾“而立(li)”之(zhi)年(nian)(nian)(nian)的(de)(de)吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing),從游就學(xue)(xue)(xue)其門下,與(yu)之(zhi)“大(da)(da)(da)暢良知孝弟(di)之(zhi)旨,一時遂相引重(zhong)”,深得(de)張(zhang)元(yuan)忭的(de)(de)贊(zan)賞(shang)。其時,被(bei)張(zhang)居正禁廢的(de)(de)長(chang)沙惜陰書(shu)(shu)院(yuan)恢復(fu),吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing)被(bei)聘為(wei)(wei)(wei)(wei)山長(chang),人(ren)稱(cheng)“嶁山先(xian)生(sheng)”。1633年(nian)(nian)(nian)(崇禎(zhen)(zhen)六年(nian)(nian)(nian)),他(ta)任(ren)岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)山長(chang),長(chang)達(da)10年(nian)(nian)(nian),臨終(zhong)前(qian)2年(nian)(nian)(nian)(1642年(nian)(nian)(nian),明(ming)朝(chao)覆亡前(qian)2年(nian)(nian)(nian))仍(reng)講(jiang)(jiang)學(xue)(xue)(xue)其間。吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing)作為(wei)(wei)(wei)(wei)明(ming)代岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)最(zui)后一任(ren)山長(chang),致(zhi)力(li)于殷勤講(jiang)(jiang)貫朱(zhu)張(zhang)之(zhi)學(xue)(xue)(xue),力(li)糾王(wang)(wang)(wang)學(xue)(xue)(xue)空疏流(liu)弊,使明(ming)末長(chang)沙岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)與(yu)無(wu)錫東林(lin)(lin)書(shu)(shu)院(yuan)成(cheng)(cheng)遙相呼應之(zhi)勢。《善化縣志》稱(cheng)他(ta)“留(liu)心(xin)經史,百家(jia)諸子(zi),兵餉(xiang)軍政之(zhi)屬,部決(jue)利弊,悉見(jian)施(shi)行(xing)”,可(ke)見(jian)其學(xue)(xue)(xue)注(zhu)重(zhong)務實(shi)。在學(xue)(xue)(xue)術(shu)上,他(ta)反(fan)對(dui)王(wang)(wang)(wang)學(xue)(xue)(xue)末流(liu)的(de)(de)荒誕,“篤倫敦(dun)義(yi),講(jiang)(jiang)學(xue)(xue)(xue)窮理”,“自余著述(shu),藏之(zhi)家(jia)乘,揚之(zhi)國華”。吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing)的(de)(de)思(si)(si)想(xiang)與(yu)提(ti)倡治(zhi)國平(ping)天下為(wei)(wei)(wei)(wei)“有(you)用之(zhi)學(xue)(xue)(xue)”,與(yu)極力(li)維護(hu)理學(xue)(xue)(xue)正宗的(de)(de)東林(lin)(lin)學(xue)(xue)(xue)派十分接近。東林(lin)(lin)學(xue)(xue)(xue)派傳人(ren)無(wu)錫高(gao)世(shi)泰稱(cheng)贊(zan)吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing)“道(dao)(dao)以朱(zhu)張(zhang)為(wei)(wei)(wei)(wei)宗,與(yu)文端(顧憲(xian)成(cheng)(cheng))、忠寬揆(高(gao)攀(pan)龍(long))固一也,可(ke)不(bu)謂衡湘之(zhi)賢(xian)哲哉”,肯(ken)定他(ta)與(yu)顧憲(xian)成(cheng)(cheng)、高(gao)攀(pan)龍(long)思(si)(si)想(xiang)的(de)(de)共(gong)同之(zhi)處,以及他(ta)們對(dui)延傳“道(dao)(dao)南(nan)正脈”的(de)(de)貢獻。1641年(nian)(nian)(nian)(崇禎(zhen)(zhen)十四(si)年(nian)(nian)(nian))高(gao)世(shi)泰任(ren)湖廣按察使僉(qian)事(shi)提(ti)督學(xue)(xue)(xue)政,次年(nian)(nian)(nian)來(lai)岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)講(jiang)(jiang)學(xue)(xue)(xue),并(bing)協(xie)助(zhu)修葺書(shu)(shu)院(yuan)。吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing)與(yu)高(gao)世(shi)泰成(cheng)(cheng)為(wei)(wei)(wei)(wei)至(zhi)交好友,二人(ren)共(gong)同為(wei)(wei)(wei)(wei)恢復(fu)理學(xue)(xue)(xue)正宗,培養(yang)湖湘弟(di)子(zi)而竭心(xin)盡力(li)。他(ta)們的(de)(de)最(zui)大(da)(da)(da)功績是培養(yang)出了像王(wang)(wang)(wang)夫之(zhi)這樣的(de)(de)一代賢(xian)才(cai)。王(wang)(wang)(wang)夫之(zhi)在吳(wu)(wu)道(dao)(dao)行(xing)任(ren)山長(chang)、高(gao)世(shi)泰來(lai)院(yuan)講(jiang)(jiang)學(xue)(xue)(xue)期間開入岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)肄業(ye),成(cheng)(cheng)為(wei)(wei)(wei)(wei)明(ming)代岳(yue)(yue)麓(lu)(lu)書(shu)(shu)院(yuan)最(zui)杰出的(de)(de)學(xue)(xue)(xue)生(sheng),后來(lai)成(cheng)(cheng)為(wei)(wei)(wei)(wei)與(yu)顧炎武、黃宗羲齊名的(de)(de)大(da)(da)(da)思(si)(si)想(xiang)家(jia)。