萬歷(li)二(er)十五年八月(yue)二(er)十五日(1597年10月(yue)5日)卯時,張(zhang)岱出生(sheng)于(yu)一個顯貴的書香門第(di)。
萬歷(li)三十(shi)年(nian)(1602年(nian))正月的某天,因聽聞張(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)善對(dui)(dui),張(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)的二舅陶崇(chong)道指壁(bi)上畫對(dui)(dui)張(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)道:“畫里仙桃(tao)摘不(bu)下(xia)”,張(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)對(dui)(dui)道:“筆中(zhong)花朵(duo)夢將來(lai)”。陶崇(chong)道對(dui)(dui)此(ci)感到十(shi)分驚奇,稱贊張(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)為“今之江(jiang)淹”。張(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)前往舅祖朱敬循(xun)家看燈(deng)。午飯過后(hou),一位(wei)客人指著天井兩旁的荷花缸出對(dui)(dui):“荷葉如盤難貯水(shui)”,張(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)對(dui)(dui)道:“榴花似火不(bu)生(sheng)煙”,滿座(zuo)客人對(dui)(dui)張(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)大為贊賞(shang)。
約萬歷三(san)十三(san)年(1605年),張(zhang)(zhang)岱(dai)隨祖(zu)父張(zhang)(zhang)汝霖(lin)到杭州時遇到了正騎著張(zhang)(zhang)汝霖(lin)所(suo)贈的(de)大角鹿游覽錢(qian)塘江的(de)陳(chen)繼儒,他聽(ting)說張(zhang)(zhang)岱(dai)善長對子(zi),便指著屏風上的(de)李白騎鯨(jing)圖(tu)道:“太白騎鯨(jing),采(cai)石(shi)江邊撈夜月(yue)。”張(zhang)(zhang)岱(dai)立刻對道:“眉(mei)公跨(kua)鹿,錢(qian)塘縣里打秋風。”陳(chen)繼儒聽(ting)后大笑,不僅夸(kua)贊張(zhang)(zhang)岱(dai)聰敏,還稱張(zhang)(zhang)岱(dai)為(wei)小友。
萬歷(li)四十(shi)年(1612年)冬至(zhi)日,張岱自感陷(xian)入困境,對未來感到(dao)(dao)迷茫,于是到(dao)(dao)會(hui)稽山下的南鎮廟向夢神祈(qi)夢,以(yi)問前途功名,并因(yin)而作疏(shu)。次(ci)年(1613年)三月,張岱與朋友結伴游蘭亭,因(yin)感到(dao)(dao)蘭亭遺(yi)址與《蘭亭集序圖》相去甚遠而不(bu)由大失所望,隨(sui)后(hou)在(zai)寫給包嚴介的信中對“詩(shi)中有(you)畫(hua)(hua),畫(hua)(hua)中有(you)詩(shi)”觀點不(bu)以(yi)為(wei)然,提出了“若以(yi)有(you)詩(shi)句之(zhi)(zhi)畫(hua)(hua)作畫(hua)(hua),畫(hua)(hua)不(bu)能佳;以(yi)有(you)詩(shi)意之(zhi)(zhi)詩(shi)為(wei)詩(shi),詩(shi)必不(bu)妙”的觀點。同年,張岱結識了十(shi)九歲的陸癯菴和(he)二十(shi)六歲的周懋(mao)榖。再次(ci)年(1614年)夏(xia)季,張岱過斑竹(zhu)庵(an),發現(xian)禊泉(quan),水質(zhi)清冽,益于泡茶,井口刻(ke)有(you)“禊泉(quan)”二字(zi),書法與王羲之(zhi)(zhi)相近。
萬(wan)歷四十四年(nian)(nian)(1616年(nian)(nian)),張(zhang)(zhang)岱(dai)跟隨琴(qin)(qin)師王侶鵝學琴(qin)(qin)《漁(yu)樵問(wen)答》《列子御風》《碧玉調》《水龍吟》《搗衣環佩聲》等曲(qu)。兩年(nian)(nian)后(hou)(1618年(nian)(nian)),張(zhang)(zhang)岱(dai)又隨琴(qin)(qin)師王本吾學琴(qin)(qin),半年(nian)(nian)內習得(de)《雁落平沙》《山居吟》《靜觀吟》《清夜(ye)坐鐘(zhong)》《漢宮(gong)秋(qiu)》等曲(qu)二十種及《胡笳十八(ba)拍》《普庵(an)咒》等小(xiao)曲(qu)十余種,在給(gei)何紫翔的(de)信中對彈(dan)琴(qin)(qin)技法(fa)提出了“練熟(shu)還(huan)生”的(de)觀點。
天啟二(er)年(nian)(nian)(1622年(nian)(nian))六(liu)月(yue)(yue)(yue)二(er)十四(si)日,張(zhang)(zhang)岱(dai)到(dao)蘇州(zhou),正逢城(cheng)中(zhong)士女聚集葑門外荷花宕,遠近(jin)游客云集,樓船畫舫、魚舟(zhou)小艇(ting)密布江中(zhong)。同年(nian)(nian),張(zhang)(zhang)岱(dai)在臥龍山(shan)下(xia)設(she)斗雞(ji)社(she)(she),張(zhang)(zhang)聯芳(fang)、秦一生(sheng)常來(lai)與(yu)(yu)張(zhang)(zhang)岱(dai)斗雞(ji),張(zhang)(zhang)岱(dai)屢(lv)(lv)屢(lv)(lv)獲勝(sheng)。直(zhi)到(dao)某一天,張(zhang)(zhang)岱(dai)通過野史得知(zhi)唐玄宗與(yu)(yu)他一樣(yang)是酉年(nian)(nian)酉月(yue)(yue)(yue)年(nian)(nian)生(sheng)卻(que)因斗雞(ji)敗(bai)國后才不再斗雞(ji)。次(ci)(ci)年(nian)(nian)(1623年(nian)(nian))正月(yue)(yue)(yue),張(zhang)(zhang)岱(dai)與(yu)(yu)兄弟(di)(di)及(ji)藝(yi)人(ren)南院王(wang)岑、老串楊(yang)四(si)、徐孟雅、圓(yuan)社(she)(she)河南張(zhang)(zhang)大(da)來(lai)等(deng)前往陶(tao)堰司徒廟廟會,廟會上越中(zhong)名班(ban)云集而張(zhang)(zhang)岱(dai)所領藝(yi)人(ren)在廟會上各顯神通,直(zhi)到(dao)半(ban)夜才離(li)去。秋季,張(zhang)(zhang)岱(dai)所輯《徐文長逸(yi)稿(gao)》付梓刊行。張(zhang)(zhang)岱(dai)因年(nian)(nian)少(shao)時(shi)喜歡徐文長詩歌,于是搜集其散逸(yi)詩文以匯(hui)集成書,在搜集過程中(zhong),王(wang)思(si)(si)任(ren)(ren)曾告誡(jie)他要(yao)寧缺毋濫,但(dan)張(zhang)(zhang)岱(dai)因貪多而不能領略其中(zhong)深(shen)意(yi)。集成后,張(zhang)(zhang)岱(dai)才發現(xian)“頗多率筆”,于是寫信給王(wang)思(si)(si)任(ren)(ren),希望他幫忙篩選。之(zhi)后,王(wang)思(si)(si)任(ren)(ren)與(yu)(yu)張(zhang)(zhang)汝霖一起選評此書,并作序文。再次(ci)(ci)年(nian)(nian)(1624年(nian)(nian)),張(zhang)(zhang)岱(dai)與(yu)(yu)好友趙介(jie)臣、陳洪(hong)綬、顏敘伯、卓人(ren)月(yue)(yue)(yue)及(ji)弟(di)(di)弟(di)(di)張(zhang)(zhang)平子住(zhu)在杭州(zhou)峋嶁山(shan)房讀書,歷時(shi)七個多月(yue)(yue)(yue)。期間某天,張(zhang)(zhang)岱(dai)發現(xian)并砸(za)毀(hui)了元(yuan)初(chu)蒙古僧(seng)人(ren)楊(yang)髡(kun)的(de)塑像。
天啟六年(nian)(1626年(nian))十二月(yue)某個雪(xue)(xue)后(hou)的傍晚,張(zhang)(zhang)岱(dai)帶著李岕生、高(gao)眉(mei)生、王畹生、馬小(xiao)卿、潘(pan)小(xiao)妃等登(deng)龍(long)山看雪(xue)(xue)唱(chang)曲。在山上(shang),眾(zhong)人(ren)欲乘月(yue)唱(chang)曲,但因天氣冷而聲(sheng)音(yin)嗚咽,只好作罷。之(zhi)(zhi)后(hou),張(zhang)(zhang)岱(dai)坐羊車而返,歸后(hou)作五言古詩《龍(long)山觀雪(xue)(xue)》。同年(nian),黃(huang)汝(ru)亨(heng)(heng)逝(shi)世,張(zhang)(zhang)岱(dai)到(dao)杭州南屏山黃(huang)汝(ru)亨(heng)(heng)故居游覽。次年(nian)(1627年(nian))四月(yue),張(zhang)(zhang)岱(dai)到(dao)天瓦山房讀(du)書。一(yi)日午后(hou),張(zhang)(zhang)岱(dai)與(yu)三位朋友一(yi)起登(deng)香爐(lu)峰觀日落(luo),之(zhi)(zhi)后(hou)在金簡石上(shang)賞月(yue)。月(yue)出后(hou),幾人(ren)下山,正遇(yu)到(dao)仆人(ren)與(yu)山僧(seng)來找,他們因怕張(zhang)(zhang)岱(dai)等人(ren)遇(yu)到(dao)老虎(hu),于(yu)是都持火(huo)把、刀、棍沿路呼喊(han)。
崇禎元年(1628年)三月(yue),《古(gu)今義(yi)(yi)烈(lie)傳》完稿。大概在(zai)這年,張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)創(chuang)作(zuo)了(le)《徵修(xiu)明(ming)(ming)史檄》,說明(ming)(ming)了(le)自己創(chuang)作(zuo)《石匱書(shu)》的緣由——有(you)感于明(ming)(ming)代所修(xiu)的史書(shu)多有(you)缺漏(lou),體例不善(shan),尚無佳作(zuo),而高祖(zu)父、曾祖(zu)父在(zai)修(xiu)撰地方志方面(mian)有(you)“今之(zhi)談遷”的美名,于是(shi)打(da)算編修(xiu)一部(bu)自明(ming)(ming)太祖(zu)建國(guo)開始(shi)到(dao)天啟(qi)七年為(wei)(wei)(wei)止(zhi)的明(ming)(ming)史。次年(1629年)五月(yue),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)在(zai)秦淮(huai)河賞龍舟。八(ba)月(yue),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)攜家(jia)班從鎮江繞道去山(shan)東兗(yan)州為(wei)(wei)(wei)父親張(zhang)(zhang)(zhang)耀芳祝壽。到(dao)金山(shan)寺后(hou)(hou),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)叫(jiao)仆人(ren)張(zhang)(zhang)(zhang)燈結(jie)彩(cai),演唱(chang)韓蘄王(韓世(shi)忠)金山(shan)及長江大戰金兵的戲目,引得(de)一眾(zhong)寺人(ren)起床觀(guan)看(kan)(kan)。同月(yue),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)到(dao)兗(yan)州為(wei)(wei)(wei)父祝壽,宴(yan)(yan)請工部(bu)尚書(shu)劉榮(rong)(rong)(rong)嗣時(shi)叫(jiao)家(jia)養戲班搬(ban)演他完善(shan)后(hou)(hou)的《冰山(shan)記(ji)》。劉榮(rong)(rong)(rong)嗣看(kan)(kan)后(hou)(hou)的評價是(shi)“十得(de)八(ba)九(jiu)”,因為(wei)(wei)(wei)沒收錄內(nei)操(cao)菊宴(yan)(yan)、逼靈犀和(he)囊收等事(shi)。張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)聽后(hou)(hou)連夜填詞,增加戲七出,并于次日到(dao)劉榮(rong)(rong)(rong)嗣的府上再次叫(jiao)家(jia)養戲班搬(ban)演,劉榮(rong)(rong)(rong)嗣看(kan)(kan)后(hou)(hou)十分震驚,在(zai)得(de)知是(shi)張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)所作(zuo)后(hou)(hou)與張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)結(jie)為(wei)(wei)(wei)好友,并于同月(yue)為(wei)(wei)(wei)張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)的《古(gu)今義(yi)(yi)烈(lie)傳》作(zuo)序文(wen)(wen)。秋(qiu)季(ji),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)與劉榮(rong)(rong)(rong)嗣同游泰(tai)(tai)山(shan),泰(tai)(tai)安客(ke)棧繁多,讓張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)稱奇;之(zhi)后(hou)(hou),二人(ren)又同登泰(tai)(tai)山(shan),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)于歸后(hou)(hou)作(zuo)《岱(dai)(dai)(dai)(dai)志》一文(wen)(wen),并作(zuo)五言律詩《泰(tai)(tai)山(shan)》;不久(jiu)后(hou)(hou),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)往曲阜拜謁孔(kong)(kong)廟,創(chuang)作(zuo)散文(wen)(wen)《孔(kong)(kong)廟檜》和(he)《孔(kong)(kong)林》,以及五言古(gu)詩《孔(kong)(kong)子(zi)手(shou)植(zhi)檜》和(he)《子(zi)貢(gong)手(shou)植(zhi)楷》。
崇禎三年(nian)(1630年(nian)),張(zhang)(zhang)岱家養(yang)戲班(ban)中(zhong)的伶人夏(xia)(xia)汝(ru)(ru)開(kai)的父親去(qu)世,張(zhang)(zhang)岱典當一(yi)裘(qiu),替夏(xia)(xia)汝(ru)(ru)開(kai)葬(zang)父。次年(nian)(1631年(nian))三月(yue),張(zhang)(zhang)岱到兗(yan)州省父,觀看直指(zhi)使練兵(bing)。五月(yue),張(zhang)(zhang)岱從(cong)山東歸(gui)山陰。歸(gui)后不(bu)久,伶人夏(xia)(xia)汝(ru)(ru)開(kai)病逝,張(zhang)(zhang)岱將其葬(zang)在(zai)(zai)敬(jing)亭山。同月(yue),張(zhang)(zhang)岱于無錫觀競渡,祁彪佳在(zai)(zai)西(xi)湖偶居為張(zhang)(zhang)岱的《古令義烈(lie)傳》作序。
崇(chong)禎五年(1632年)寒食節上,張(zhang)(zhang)岱(dai)攜夏汝開(kai)的(de)(de)(de)朋友王畹生、李嶠生祭奠夏汝開(kai),并作祭文《祭義伶文》以(yi)表緬(mian)懷(huai)。七月,村村祈(qi)雨(yu)(yu),張(zhang)(zhang)岱(dai)扮(ban)水滸人物祈(qi)雨(yu)(yu)時(shi)(shi),叔祖(zu)張(zhang)(zhang)汝懋責備道(dao):“《水滸》與祈(qi)雨(yu)(yu)何干(gan)?近余山盜(dao)(dao)起,迎盜(dao)(dao)何為(wei)?”張(zhang)(zhang)岱(dai)以(yi)“及時(shi)(shi)雨(yu)(yu)”等作為(wei)回應,使(shi)得聽到的(de)(de)(de)人都歡喜贊嘆(tan),張(zhang)(zhang)汝懋也(ye)大笑而(er)去(qu)。期間的(de)(de)(de)七月七日時(shi)(shi),陳(chen)繼儒(ru)為(wei)張(zhang)(zhang)岱(dai)的(de)(de)(de)《古(gu)今義烈傳(chuan)》作序(xu)。同年,張(zhang)(zhang)岱(dai)到了陽(yang)和(he)嶺,品(pin)嘗了玉(yu)帶泉,認為(wei)“玉(yu)帶”不(bu)雅,再加(jia)上陽(yang)和(he)嶺是其家祖(zu)墓,其曾祖(zu)父更(geng)是出生在這里(li),于是想(xiang)以(yi)自己曾祖(zu)父的(de)(de)(de)號“陽(yang)和(he)”來(lai)將泉命名為(wei)“陽(yang)和(he)泉”。當地人怕(pa)張(zhang)(zhang)岱(dai)通過(guo)更(geng)名把泉占為(wei)己有(you),于是刻碑立(li)在泉旁(pang)。十二月,張(zhang)(zhang)岱(dai)居(ju)西(xi)湖(hu)(hu)。二十七日午時(shi)(shi),張(zhang)(zhang)岱(dai)的(de)(de)(de)父親張(zhang)(zhang)耀芳(fang)逝世。此前某天的(de)(de)(de)雪后,張(zhang)(zhang)岱(dai)乘船前往湖(hu)(hu)心(xin)亭觀景。
崇禎六年(nian)(1633年(nian)),有(you)人開茶館,用玉帶泉煮蘭雪茶,火候適(shi)宜而茶具潔(jie)美,張(zhang)(zhang)岱感(gan)到歡喜,于是為茶館取(qu)名“露兄”并(bing)作《斗茶檄(xi)》。次(ci)年(nian)(1634年(nian))八月(yue)十(shi)五(wu)日,張(zhang)(zhang)岱效仿虎丘中(zhong)秋故事(shi),在家鄉蕺山亭招集(ji)朋友、藝人等(deng)七(qi)百多(duo)人共同宴飲,飲酒、唱曲至(zhi)夜(ye)半。十(shi)月(yue),張(zhang)(zhang)岱同朱楚生住(zhu)在不系園觀賞紅葉,于定香橋偶遇(yu)曾(ceng)波臣(chen)、趙純卿、陳(chen)洪綬等(deng),并(bing)與眾人飲酒作樂。十(shi)二(er)月(yue),張(zhang)(zhang)岱呈《疏通市河(he)呈子》一文給(gei)紹(shao)興知(zhi)府(fu),以(yi)期望疏通城市命脈河(he)道。
崇禎(zhen)八年(nian)(nian)(1635年(nian)(nian)),張岱在(zai)鄉試中因文章格式不(bu)符而落榜(bang),心(xin)情不(bu)好(hao)郁,于(yu)是撰《跋張子(zi)省試牘三則》,虛擬“張子(zi)省”來諷刺考(kao)官。十月二十八日,祁(qi)彪佳(jia)寫信安慰(wei)張岱,并致信李映碧為(wei)張岱科考(kao)落選稱屈。次年(nian)(nian)(1636年(nian)(nian))六月,瘟疫橫(heng)行,張岱的(de)好(hao)友祁(qi)彪佳(jia)布施醫藥救了數千人,張岱作詩《丙子(zi)歲大疫祁(qi)彪佳(jia)施藥救濟記之》以紀。同年(nian)(nian),魯憲王(wang)朱(zhu)壽(shou)鋐(hong)逝(shi)世,其弟(di)魯肅王(wang)朱(zhu)壽(shou)鏞嗣位,張岱作《賀(he)魯國主冊(ce)封(feng)啟》以表慶賀(he)。
崇(chong)禎十年(1637年)正(zheng)月(yue)十四日(ri),祁(qi)彪佳(jia)(jia)、張(zhang)(zhang)萼等人拜訪張(zhang)(zhang)岱,于張(zhang)(zhang)岱處賞(shang)燈。五(wu)月(yue)十八(ba)(ba)日(ri),張(zhang)(zhang)岱拜訪祁(qi)彪佳(jia)(jia)并招其社集(ji)(ji),祁(qi)彪佳(jia)(jia)因病而推辭。五(wu)月(yue)二十四日(ri),楓社成員(yuan)在張(zhang)(zhang)岱家的不(bu)(bu)二齋中集(ji)(ji)會。張(zhang)(zhang)岱與好(hao)友(you)(you)周(zhou)墨農、倪(ni)元璐、祁(qi)彪佳(jia)(jia)、王業洵(xun)、張(zhang)(zhang)弘(hong)(hong)共(gong)同觀賞(shang)父(fu)親的遺物——化石“木(mu)龍”,友(you)(you)人紛(fen)紛(fen)為“木(mu)龍”起名(ming),并賦詩歌詠。七月(yue)初(chu)一(yi),張(zhang)(zhang)岱將點校好(hao)的《寓山注》寄與祁(qi)彪佳(jia)(jia),并撰文《與祁(qi)世培》。八(ba)(ba)月(yue)十五(wu)日(ri),張(zhang)(zhang)岱、柳集(ji)(ji)玄、趙孟遷、王業洵(xun)、董玄、李受之、張(zhang)(zhang)弘(hong)(hong)、王伯含、祁(qi)豸佳(jia)(jia)等楓社成員(yuan)到祁(qi)彪佳(jia)(jia)寓園集(ji)(ji)會,當天(tian)天(tian)氣不(bu)(bu)佳(jia)(jia),眾人以燭當明月(yue),各三題,初(chu)更時(shi)分才散去。
崇禎十(shi)一(yi)(yi)(yi)年(nian)(1638年(nian))二(er)月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)十(shi)六日(ri)(ri),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)與好(hao)友秦(qin)一(yi)(yi)(yi)生(sheng)(sheng)渡(du)海(hai)游(you)普陀,歸后撰(zhuan)散(san)文(wen)《海(hai)志》和(he)組詩(shi)《觀海(hai)八首》。同月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)與秦(qin)一(yi)(yi)(yi)生(sheng)(sheng)游(you)寧(ning)(ning)波天童寺,拜訪(fang)金栗和(he)尚,金栗和(he)尚順著張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)的(de)(de)根性開示(shi)佛法;同時,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)又獨自(zi)游(you)寧(ning)(ning)波城內日(ri)(ri)月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)湖(hu)。四月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)二(er)十(shi)日(ri)(ri),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)岳母劉太(tai)君(jun)病(bing)(bing)重,后于四月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)二(er)十(shi)五(wu)日(ri)(ri)病(bing)(bing)逝。五(wu)月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)九日(ri)(ri),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)拜祭(ji)岳母并作祭(ji)文(wen)《祭(ji)外母劉太(tai)君(jun)文(wen)》。八月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue),朱(zhu)燮元去(qu)世。八月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)十(shi)八日(ri)(ri),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)和(he)陳洪(hong)綬、祁彪佳等一(yi)(yi)(yi)同到(dao)白洋朱(zhu)宅吊唁朱(zhu)燮元,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)為(wei)之(zhi)作《祭(ji)少師朱(zhu)恒岳公文(wen)》。因巧遇白洋大(da)潮,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)于是(shi)(shi)在(zai)午(wu)后前往觀潮。此日(ri)(ri),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)邀秦(qin)一(yi)(yi)(yi)生(sheng)(sheng)游(you)寓山(shan)。再次(ci)日(ri)(ri),秦(qin)一(yi)(yi)(yi)生(sheng)(sheng)暴病(bing)(bing)而亡,死前大(da)呼“寓山(shan)”,為(wei)不能(neng)成行為(wei)憾(han)。九月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)三(san)日(ri)(ri),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)至西(xi)湖(hu),因缺少秦(qin)一(yi)(yi)(yi)生(sheng)(sheng)陪伴而心感苦(ku)悶,于是(shi)(shi)作《祭(ji)秦(qin)一(yi)(yi)(yi)生(sheng)(sheng)文(wen)》。大(da)約(yue)不久后,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)去(qu)南京(jing)桃(tao)葉渡(du)拜訪(fang)茶(cha)道(dao)名家閔汶水(shui),兩(liang)人相(xiang)談(tan)甚歡(huan),于是(shi)(shi)結為(wei)好(hao)友,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)因此欲世人對茶(cha)道(dao)有(you)所了解,于是(shi)(shi)刊刻自(zi)己所寫的(de)(de)《茶(cha)史》。同年(nian),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)暫居桃(tao)葉渡(du)。期(qi)(qi)間(jian)(jian),畫(hua)(hua)家姚允(yun)在(zai)前來拜訪(fang),二(er)人一(yi)(yi)(yi)見如(ru)故,同宿十(shi)天。一(yi)(yi)(yi)次(ci),二(er)人在(zai)同訪(fang)報(bao)(bao)恩(en)寺的(de)(de)過程中鑒賞宋元名畫(hua)(hua),期(qi)(qi)間(jian)(jian),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)創作《報(bao)(bao)恩(en)塔》文(wen)。歸后,姚允(yun)給張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)仿南宋蘇漢臣名畫(hua)(hua),模仿得(de)與原本一(yi)(yi)(yi)般無二(er)。在(zai)南京(jing)期(qi)(qi)間(jian)(jian),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)結識(shi)名妓王月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)生(sheng)(sheng),并為(wei)之(zhi)賦七言古詩(shi)《曲中妓王月(yue)(yue)(yue)(yue)(yue)生(sheng)(sheng)》;又聽(ting)得(de)柳敬(jing)亭說(shuo)《景(jing)陽岡武松打虎》,為(wei)之(zhi)創作散(san)文(wen)《柳敬(jing)亭說(shuo)書》和(he)古詩(shi)《柳麻子(zi)(zi)說(shuo)書》;又結識(shi)了竹雕(diao)藝人濮仲(zhong)謙;還與呂吉士、姚允(yun)在(zai)、嵇仲(zhong)裁(cai)舉訪(fang)阮大(da)鋮,在(zai)觀看阮大(da)鋮自(zi)制的(de)(de)《十(shi)錯認》《摩尼珠(zhu)》《燕子(zi)(zi)磯(ji)》三(san)劇后,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)表(biao)示(shi)對三(san)劇特別贊賞。冬季(ji),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)登(deng)棲霞山(shan),在(zai)山(shan)上小(xiao)住期(qi)(qi)間(jian)(jian)結識(shi)蕭士瑋,蕭士瑋為(wei)張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)(dai)的(de)(de)《補陀志》作序。
崇禎十(shi)二年(nian)(nian)(1639年(nian)(nian)),張岱出資請縣(xian)令發檄文(wen)來征召千(qian)人平(ping)整臥龍山下池塘、水道,整治后舟船暢(chang)通無阻,張岱對此感到歡喜(xi)而作銘記(ji)述(shu)此事。次年(nian)(nian)(1640年(nian)(nian))閏(run)正月十(shi)五(wu)日(ri),張岱與其越中(zhong)父(fu)老張五(wu)夜燈光并作《張燈致語》。同年(nian)(nian),祁鳳佳出資三千(qian)兩修大能仁(ren)寺,張岱作《興復大能仁(ren)寺因果記(ji)》以述(shu)。
崇(chong)禎十(shi)五年(1642年)五月(yue),張(zhang)岱(dai)(dai)(dai)到二(er)叔張(zhang)聯(lian)芳(fang)任職處(chu)小住(zhu)并(bing)在張(zhang)聯(lian)芳(fang)的(de)帶(dai)引下(xia)游覽金(jin)(jin)山(shan)寺、焦(jiao)山(shan)、焦(jiao)處(chu)士祠等(deng)處(chu)。期間,張(zhang)岱(dai)(dai)(dai)創作了五言古詩《焦(jiao)山(shan)瘞(yi)鶴(he)銘》和五言律詩《金(jin)(jin)山(shan)寺》。七(qi)月(yue)十(shi)五日(ri),南京太常寺的(de)朱兆宜在鐘山(shan)明孝陵操(cao)辦祭(ji)祀儀式(shi),張(zhang)岱(dai)(dai)(dai)前(qian)往參(can)觀。十(shi)一(yi)月(yue)二(er)十(shi)九日(ri),張(zhang)岱(dai)(dai)(dai)與張(zhang)聯(lian)芳(fang)拜(bai)訪(fang)祁(qi)彪(biao)(biao)佳。閏(run)十(shi)一(yi)月(yue)初(chu)(chu)四,張(zhang)岱(dai)(dai)(dai)自(zi)清江浦再次拜(bai)訪(fang)祁(qi)彪(biao)(biao)佳,宿于祁(qi)彪(biao)(biao)佳寓(yu)所。初(chu)(chu)七(qi),張(zhang)岱(dai)(dai)(dai)辭(ci)別祁(qi)彪(biao)(biao)佳,并(bing)在臨行時贈祁(qi)彪(biao)(biao)佳《金(jin)(jin)湯十(shi)二(er)策》。次日(ri),與張(zhang)聯(lian)芳(fang)等(deng)人一(yi)起又一(yi)次拜(bai)訪(fang)祁(qi)彪(biao)(biao)佳。十(shi)三日(ri),張(zhang)岱(dai)(dai)(dai)等(deng)人送別祁(qi)彪(biao)(biao)佳,祁(qi)彪(biao)(biao)佳戎裝北上。
崇禎十七年(1644年),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)二叔張(zhang)(zhang)(zhang)聯芳病逝,張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)同張(zhang)(zhang)(zhang)萼一起到(dao)淮安辦(ban)理張(zhang)(zhang)(zhang)聯芳喪(sang)事。料理完張(zhang)(zhang)(zhang)聯芳喪(sang)事后(hou),張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)同王(wang)(wang)鐸(duo)乘舟到(dao)杭(hang)州,并在舟中探討書畫,后(hou)張(zhang)(zhang)(zhang)岱(dai)(dai)(dai)為藍(lan)田老所畫的(de)(de)米家冊作跋。三月(yue),李(li)自成(cheng)攻入(ru)北(bei)(bei)京(jing),明(ming)思宗(zong)朱由檢自縊而死,明(ming)朝(chao)滅亡。五(wu)月(yue)初三日(ri),福(fu)王(wang)(wang)朱由崧即位(wei),建立南明(ming)弘光(guang)政(zheng)權。九月(yue),清王(wang)(wang)朝(chao)遷都北(bei)(bei)京(jing)。十月(yue),愛新(xin)覺羅(luo)·福(fu)臨(lin)于北(bei)(bei)京(jing)即皇帝位(wei),清王(wang)(wang)朝(chao)開始轉(zhuan)變(bian)為統治全中國(guo)的(de)(de)中央王(wang)(wang)朝(chao)。
順治(zhi)二(er)年(nian)(1645年(nian))閏六月(yue)六日(ri)寅時(shi),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱的(de)好友祁(qi)(qi)彪佳(jia)沉池殉國,葬于(yu)(yu)亭(ting)山(shan)之陽(yang),謚號“忠敏(min)”。約七、八月(yue),魯王(wang)(wang)朱(zhu)以海幸張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱府(fu)邸,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱、陳洪綬接駕,引(yin)至參(can)觀(guan)不(bu)二(er)齋、梅花(hua)書屋,觀(guan)看(kan)(kan)戲(xi)劇《賣油(you)郎》。九月(yue),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱向(xiang)魯王(wang)(wang)朱(zhu)以海辭別,然后隱居(ju)于(yu)(yu)嵊縣西白山(shan)。隱居(ju)期間,方國安聘請張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱商榷軍務,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱推辭不(bu)得,于(yu)(yu)是(shi)于(yu)(yu)次年(nian)(1646年(nian))正月(yue)十一(yi)日(ri)出山(shan)以受命(ming)。宿平水韓店時(shi),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱夢到祁(qi)(qi)彪佳(jia),夢中,祁(qi)(qi)彪佳(jia)對張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱所(suo)言(yan)大致為:“十日(ri)內(nei)方安國必向(xiang)你(ni)勒索餉銀,你(ni)此時(shi)應迅速還(huan)山(shan),并盡快完成《石匱書》。”醒后,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱信祁(qi)(qi)彪佳(jia)之言(yan)而與兒(er)子往(wang)回走,于(yu)(yu)次日(ri)回到居(ju)所(suo)。二(er)十二(er)日(ri),方國安綁走張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱之子張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)鏣后向(xiang)張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱勒索餉銀。九月(yue)初,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱避兵(bing)(bing)災(zai)西白山(shan)中。兵(bing)(bing)亂之時(shi),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱將祖父張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)汝霖所(suo)作(zuo)(zuo)的(de)《韻山(shan)》一(yi)書藏入九里(li)山(shan)的(de)藏經閣中。九月(yue)九日(ri),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱家(jia)午炊不(bu)繼(ji),生活凄慘,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱有感而作(zuo)(zuo)詩(shi)《和貧(pin)士七首》。九月(yue)二(er)十二(er)日(ri),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱的(de)“山(shan)水知己(ji)”王(wang)(wang)思(si)任殉節而死。同年(nian),張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱避兵(bing)(bing)災(zai)于(yu)(yu)剡中時(shi),當地人引(yin)張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱到萬山(shan)頂看(kan)(kan)百(bai)丈(zhang)泉,張(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)(zhang)岱作(zuo)(zuo)詩(shi)《百(bai)丈(zhang)泉》。
順治(zhi)四年(1647年)春末,張(zhang)岱(dai)繼續于(yu)剡中避兵災(zai),作(zuo)五言古(gu)詩(shi)《和挽(wan)歌辭三首》。詩(shi)中,張(zhang)岱(dai)談到國(guo)破家(jia)亡,本欲殉節,但因《石匱書》未完工而作(zuo)罷。八月十五日,張(zhang)岱(dai)在避兵災(zai)生活結束后從剡中遷居山陰項(xiang)里,并作(zuo)詞《念奴(nu)嬌·丁亥(hai)中秋(qiu)寓項(xiang)里作(zuo)》,又在游(you)覽項(xiang)王(wang)祠后作(zuo)組詩(shi)《項(xiang)王(wang)祠二首》。
順治(zhi)六年(nian)(1649年(nian))九月(yue)(yue)九日,張(zhang)(zhang)弘為張(zhang)(zhang)岱的《嫏(lang)嬛(huan)詩集(ji)》作序(xu)文《嫏(lang)嬛(huan)詩集(ji)小序(xu)》。同月(yue)(yue),張(zhang)(zhang)岱租住龍山后麓之快園,作詩《快園十(shi)章》記述在(zai)這里的生活,自此開始潛心著述。次年(nian)(1650年(nian)),張(zhang)(zhang)岱撰(zhuan)成(cheng)《家傳·附傳》。
順治十(shi)一年(1654年)二(er)(er)月(yue)或三月(yue),張岱次(ci)子(zi)離家參(can)加省試,欲博取功名(ming)。張岱作(zuo)《甲午(wu)兒輩赴省試不歸(gui)走招之》,望子(zi)歸(gui)來。三月(yue),張岱因二(er)(er)兒子(zi)會試未中而作(zuo)《甲午(wu)次(ci)兒下第歸(gui)二(er)(er)首》。八月(yue)十(shi)五日,在快園渴(ke)旦廬(lu)作(zuo)《嫏嬛詩集自序》。八月(yue)二(er)(er)十(shi)五日,張岱作(zuo)詩《甲午(wu)初度是日餓二(er)(er)首》以紀生日。同(tong)年,張岱重游西湖故地(di),并在《石(shi)匱書》完稿(gao)后作(zuo)《石(shi)匱書自序》。
順治十二(er)年(nian)(1655年(nian))八月二(er)十五日(ri),張(zhang)岱作(zuo)(zuo)詩《乙未初度·時年(nian)五十有九(jiu)》以紀(ji)生日(ri)。九(jiu)月,張(zhang)岱在龍山(shan)快園(yuan)渴旦(dan)廬作(zuo)(zuo)《快園(yuan)道古小(xiao)序》。次(ci)年(nian)(1656年(nian)),張(zhang)岱開始著《石匱書(shu)后集》。再次(ci)年(nian)(1657年(nian)),張(zhang)岱再次(ci)重(zhong)游西湖故(gu)地并(bing)至靈(ling)隱寺(si)探訪族弟具德和尚(shang),時具德和尚(shang)在主持(chi)重(zhong)修(xiu)靈(ling)隱寺(si)。
順治十(shi)六年(1659年)三月(yue),張岱、李玉成(cheng)、姜(jiang)無幻等在(zai)王譽(yu)素書齋做客(ke),張岱作七言古詩《李玉成(cheng)吹觱篥》以(yi)敘。次年(1660年)六月(yue)十(shi)六日,在(zai)具(ju)(ju)德和(he)尚(shang)操持下,靈隱(yin)寺(si)重興,張岱作詩《具(ju)(ju)德和(he)尚(shang)靈隱(yin)寺(si)落(luo)成(cheng)剛值(zhi)初(chu)度作詩壽(shou)之》(《壽(shou)具(ju)(ju)德和(he)尚(shang)并賀(he)大(da)殿落(luo)成(cheng)》)以(yi)慶(qing)。
康熙元年(nian)(1662年(nian)),張(zhang)(zhang)岱完成《大易用》。次(ci)年(nian)(1663年(nian))六(liu)月,張(zhang)(zhang)岱至好友魯云谷家觀(guan)賞蘭花(hua),二人(ren)茶(cha)(cha)話終(zhong)日,張(zhang)(zhang)岱作詩《癸(gui)卯六(liu)月魯云谷魚魫蘭盛開(kai)茶(cha)(cha)話終(zhong)日賦(fu)謝》以(yi)紀。八月,張(zhang)(zhang)岱的(de)堂弟張(zhang)(zhang)培因腹瀉而一病(bing)(bing)不(bu)起,不(bu)久后病(bing)(bing)逝;九月一日,張(zhang)(zhang)岱為其作祭(ji)文《祭(ji)伯凝八弟文》。再次(ci)年(nian)(1664年(nian)),張(zhang)(zhang)岱到(dao)富(fu)陽探親。
康(kang)熙四年(1665年),張岱撰寫《自為(wei)墓志銘》。
康(kang)熙六(liu)年(nian)(nian)(1667年(nian)(nian))周戩伯(bo)(bo)八十(shi)(shi)歲壽辰時,張(zhang)岱作組詩《丁未六(liu)月十(shi)(shi)日(ri)恭逢周戩伯(bo)(bo)道兄八十(shi)(shi)大壽弟有廣陵之行(xing)不得躋堂躬賀先以小詩奉祝俚言博粲惟(wei)郢教之四(si)首(shou)》(《壽周戩伯(bo)(bo)八十(shi)(shi)二首(shou)》)以賀。
康熙八年(nian)(1669年(nian)),張(zhang)岱為張(zhang)聯芳之畫題字(zi)而(er)作(zuo)《題葆生叔畫》。次年(nian)(1670年(nian))夏季,張(zhang)岱的“文學知己”周(zhou)懋明去世,其子(zi)周(zhou)嘉(jia)績請張(zhang)岱為父作(zuo)墓志(zhi)銘。張(zhang)岱為避免(mian)唐突而(er)欲推辭(ci),在周(zhou)嘉(jia)績的強烈要求(qiu)下才作(zuo)《周(zhou)宛委墓志(zhi)銘》。十(shi)月(yue)十(shi)二日,張(zhang)岱作(zuo)詩(shi)《庚(geng)戌十(shi)月(yue)十(shi)二夜》。
康熙十年(nian)(1671年(nian))七月十五,《西湖夢(meng)尋》一(yi)書完成,張岱親自作序(xu)。次年(nian)(1672年(nian)),張岱撰文《快園(yuan)記》。同年(nian),會稽郡(jun)縣官(guan)員邀請張岱參與修會稽縣志,張岱推卻不得,只好為縣志(《康熙會稽縣志》)作凡(fan)例。
康熙十(shi)二(er)年(nian)(1673年(nian))二(er)月,張(zhang)岱(dai)(dai)撰(zhuan)《癸(gui)丑(chou)蘭亭修禊檄》一文(wen)(wen)(wen),欲仿古修禊而邀同志好(hao)友(you)游(you)會稽(ji)蘭亭。八月十(shi)五日(ri)(ri),張(zhang)岱(dai)(dai)好(hao)友(you)祁熊佳去(qu)(qu)世(shi)。次日(ri)(ri),張(zhang)岱(dai)(dai)與(yu)祁熊佳的朋(peng)友(you)陳箴(zhen)言等祭(ji)(ji)(ji)拜祁熊佳,大家(jia)推張(zhang)岱(dai)(dai)作(zuo)祭(ji)(ji)(ji)文(wen)(wen)(wen),張(zhang)岱(dai)(dai)應(ying)命而作(zuo)《祭(ji)(ji)(ji)祁文(wen)(wen)(wen)載文(wen)(wen)(wen)》。次年(nian)(1674年(nian)),陸(lu)癯(qu)菴(an)八十(shi)歲生日(ri)(ri)時(shi),張(zhang)岱(dai)(dai)作(zuo)《壽陸(lu)癯(qu)菴(an)八十(shi)》以賀。再(zai)次年(nian)(1675年(nian)),張(zhang)岱(dai)(dai)結發好(hao)友(you)之一周(zhou)懋榖去(qu)(qu)世(shi),張(zhang)岱(dai)(dai)作(zuo)《祭(ji)(ji)(ji)周(zhou)戩(jian)伯文(wen)(wen)(wen)》以祭(ji)(ji)(ji)。
康熙十六年(nian)(nian)(1677年(nian)(nian)),張岱(dai)作《白(bai)衣(yi)觀音贊》和(he)《蝶庵題像》。次(ci)年(nian)(nian)(1678年(nian)(nian))除夕,張岱(dai)作《戊午除夕》。再次(ci)年(nian)(nian)(1679年(nian)(nian))正月初一日(“元旦(dan)”),張岱(dai)作《己未元旦(dan)三(san)首(shou)》。同年(nian)(nian),毛奇齡(ling)撰文(wen)《寄張岱(dai)乞藏史(shi)書》與張岱(dai),欲向張岱(dai)借《石匱書》來(lai)作為修撰明史(shi)的(de)資料(liao),張岱(dai)婉(wan)拒之。
康(kang)熙十九年(nian)(1680年(nian))九月,《琯朗乞七(qi)錄》完稿,張岱為之(zhi)自序。
康熙二十(shi)一(yi)年(1680年)或之(zhi)后,《三(san)(san)不朽(xiu)圖贊》完稿(gao)。一(yi)段時間后,張岱(dai)(dai)將《三(san)(san)不朽(xiu)圖贊》書稿(gao)交給蔡爾達鏤板,工未半而張岱(dai)(dai)與世長辭,享年約九(jiu)十(shi)三(san)(san)歲(sui),逝后被安(an)葬于(yu)山陰項里(li)。
《冰山(shan)記》、《博物志補》、《茶史》、《昌谷集(ji)(ji)解(jie)》、《大易(yi)用》、《古今義烈(lie)傳》、《琯朗乞巧錄》、《快(kuai)園道古》、《皇華考(kao)》、《瑯嬛(huan)詩(shi)集(ji)(ji)》、《瑯嬛(huan)文集(ji)(ji)》、《老饕集(ji)(ji)》、《歷書(shu)眼(yan)》、《論語解(jie)》、《明(ming)紀史闕》、《明(ming)易(yi)》、《評東坡和陶(tao)詩(shi)》、《奇字問(wen)》、《喬(qiao)坐(zuo)衙》、《詩(shi)韻確》、《石(shi)(shi)匱書(shu)》、《石(shi)(shi)匱書(shu)后(hou)集(ji)(ji)》、《史闕》、《蜀鵑舌血錄》、《四書(shu)遇》、《桃源歷》、《陶(tao)庵夢(meng)憶》、《西湖夢(meng)尋》、《陶(tao)庵肘后(hou)方(fang)》、《陶(tao)庵對偶(ou)故事》、《傒囊十集(ji)(ji)》、《徐(xu)文長逸稿》、《一卷(juan)冰雪文》、《夜航船》、《越絕詩(shi)》、《三(san)不朽圖贊》、《張氏家譜》、《張子(zi)(zi)詩(shi)秕(bi)》、《張子(zi)(zi)說鈴(ling)》、《張子(zi)(zi)文秕(bi)》、《柱銘抄》。
在文學創作上,張岱以小(xiao)品(pin)文見長而以“小(xiao)品(pin)圣(sheng)手”名世,著作題(ti)材廣泛,行文或清新通脫,或細致沉(chen)郁,富有(you)情(qing)趣,自成一格。其(qi)小(xiao)品(pin)文多描寫江(jiang)南山水風(feng)光、民風(feng)和對過(guo)去(qu)生活的回憶,文筆豐神綽約(yue),富有(you)詩意,有(you)“晚明小(xiao)品(pin)集(ji)大成”的譽稱。
程(cheng)朱(zhu)理(li)學(xue)(xue)自以成熟形(xing)態(以朱(zhu)熹(xi)為(wei)(wei)(wei)標(biao)(biao)志)出現以后(hou),對后(hou)期中(zhong)國封建社(she)會產生了巨(ju)大(da)而深遠(yuan)的(de)(de)影(ying)響,這種(zhong)影(ying)響,在(zai)倫理(li)學(xue)(xue)即人倫價值觀方面(mian)主要表(biao)現為(wei)(wei)(wei)一(yi)(yi)種(zhong)為(wei)(wei)(wei)維持社(she)會穩定,實則拖住歷史(shi)前進腳(jiao)步的(de)(de)災難。自朱(zhu)元璋“欽定”以朱(zhu)熹(xi)的(de)(de)《四書集注》為(wei)(wei)(wei)八(ba)(ba)股考試的(de)(de)“標(biao)(biao)準答案”后(hou),程(cheng)朱(zhu)理(li)學(xue)(xue)與八(ba)(ba)股科舉事實上互為(wei)(wei)(wei)表(biao)里:統(tong)治者(zhe)以八(ba)(ba)股科舉來推銷(xiao)程(cheng)朱(zhu)理(li)學(xue)(xue),以程(cheng)朱(zhu)理(li)學(xue)(xue)來”統(tong)一(yi)(yi)”天(tian)下士(shi)子(zi)的(de)(de)頭腦,業已成為(wei)(wei)(wei)明代的(de)(de)一(yi)(yi)項基本文(wen)化(hua)國策。直至王守仁(ren)創立“陽明心學(xue)(xue)”時才在(zai)意(yi)識形(xing)態領域(yu)打(da)開一(yi)(yi)個巨(ju)大(da)的(de)(de)缺口,標(biao)(biao)志著(zhu)明代中(zhong)葉以降思想文(wen)化(hua)的(de)(de)重大(da)轉機。到(dao)張岱所(suo)處的(de)(de)明清(qing)之際(ji),形(xing)成了一(yi)(yi)場如滾滾洪流的(de)(de)思想清(qing)算、批判運動,而張岱便是其中(zhong)杰出的(de)(de)先驅者(zhe)之一(yi)(yi)。
在(zai)對(dui)程(cheng)朱(zhu)(zhu)本身的(de)(de)(de)批(pi)評上(shang),盡管張(zhang)岱(dai)并沒(mei)有(you)全盤否認程(cheng)朱(zhu)(zhu)哲學(xue)在(zai)“格”、“致”認識論上(shang)有(you)某些(xie)合理(li)性內核(he),但就(jiu)總(zong)體傾向而言,他(ta)對(dui)程(cheng)朱(zhu)(zhu)理(li)學(xue),特別對(dui)朱(zhu)(zhu)子的(de)(de)(de)倫(lun)理(li)學(xue)是(shi)持(chi)激烈(lie)批(pi)判態度(du)(du)的(de)(de)(de)。而對(dui)朱(zhu)(zhu)熹等人所(suo)(suo)(suo)津(jin)津(jin)樂道的(de)(de)(de)以(yi)所(suo)(suo)(suo)謂(wei)“十六(liu)字心(xin)傳”為核(he)心(xin)的(de)(de)(de)“道統論”,張(zhang)岱(dai)尤明確地持(chi)十分激烈(lie)的(de)(de)(de)批(pi)判態度(du)(du)。由于程(cheng)朱(zhu)(zhu)理(li)學(xue)與(yu)科(ke)舉(ju)(ju)八股(gu)(gu)(gu)相為表里(li),通過八股(gu)(gu)(gu)科(ke)舉(ju)(ju)來(lai)推銷理(li)學(xue),以(yi)“朱(zhu)(zhu)注”來(lai)統一(yi)天下土子的(de)(de)(de)頭腦,業已(yi)成為統治者的(de)(de)(de)一(yi)項基本的(de)(de)(de)“文化策略”,加之張(zhang)岱(dai)的(de)(de)(de)父(fu)親張(zhang)耀(yao)芳及他(ta)本人均曾深(shen)受八股(gu)(gu)(gu)之害,這使得本來(lai)就(jiu)富于叛(pan)逆精(jing)神的(de)(de)(de)張(zhang)岱(dai)對(dui)科(ke)舉(ju)(ju)八股(gu)(gu)(gu)的(de)(de)(de)弊端認識得特別深(shen)刻:在(zai)他(ta)看(kan)來(lai),八股(gu)(gu)(gu)科(ke)舉(ju)(ju)制度(du)(du)乃是(shi)統治者用(yong)以(yi)“鏤刻學(xue)究(jiu)之肝腸”、“銷磨豪(hao)杰之志(zhi)氣”的(de)(de)(de)惡辣統治術之一(yi)。更難能可貴的(de)(de)(de)是(shi),他(ta)的(de)(de)(de)批(pi)判遠不(bu)只(zhi)是(shi)一(yi)般意義上(shang)的(de)(de)(de)泛(fan)泛(fan)譏評,而是(shi)在(zai)長期從事明史研究(jiu)過程(cheng)中(zhong)經過反復思(si)考后(hou)得出的(de)(de)(de)富于敏銳目光和理(li)性主(zhu)義精(jing)神的(de)(de)(de)觀(guan)點:明朝之亡(wang),與(yu)開國(guo)者朱(zhu)(zhu)元璋本人所(suo)(suo)(suo)制訂的(de)(de)(de)“用(yong)以(yi)銷磨豪(hao)杰之志(zhi)氣”的(de)(de)(de)極度(du)(du)專制主(zhu)義文化政策有(you)著十分直(zhi)接的(de)(de)(de)關系,他(ta)負有(you)不(bu)可推卸的(de)(de)(de)重大(da)責(ze)任。
中(zhong)國古代(dai)辯證法思想的(de)萌生(sheng),在相(xiang)當程(cheng)度上(shang)大體集中(zhong)地體現(xian)在《老子》《周易(yi)》兩部(bu)經典(dian)上(shang)。張岱(dai)少(shao)壯時(shi)即深入(ru)地研(yan)究過《老子》,至于《周易(yi)》,更是他的(de)“家(jia)學(xue)”。在張岱(dai)看(kan)來,《周易(yi)》理(li)的(de)精華不(bu)外有(you)二:一(yi)(yi)(yi)是變易(yi)性(xing)(xing),二是流(liu)動不(bu)居性(xing)(xing),質言之,即在時(shi)間(jian)(jian)和空間(jian)(jian)兩方(fang)面(mian)的(de)矛(mao)盾、對立(li)和統一(yi)(yi)(yi)。與(yu)程(cheng)朱(zhu)理(li)學(xue)家(jia)把《周易(yi)》的(de)精神(shen)歸結為“主靜”相(xiang)比(bi),張岱(dai)不(bu)僅主“變”,主“動”,而且提倡“善(shan)變”,恢(hui)復(fu)了《周易(yi)》辯證法的(de)本(ben)來面(mian)目(mu)并發(fa)揮其生(sheng)生(sheng)不(bu)息的(de)精神(shen)特質,在思想史上(shang)有(you)一(yi)(yi)(yi)定的(de)創新性(xing)(xing)與(yu)啟發(fa)性(xing)(xing),同時(shi)也是對程(cheng)朱(zhu)理(li)學(xue)基礎理(li)論的(de)深刻批(pi)判。
對(dui)(dui)(dui)宋儒反(fan)復辯論過(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)“智(zhi)”“仁(ren)”關(guan)系(xi)問(wen)題(ti),張(zhang)(zhang)岱認為(wei),智(zhi)、仁(ren)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)關(guan)系(xi)是(shi)(shi)(shi)辯證統一(yi)(yi)(yi)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de),而(er)統一(yi)(yi)(yi)二者(zhe)(zhe)(zhe)之(zhi)“所倚(yi)(yi)”,恰恰就(jiu)是(shi)(shi)(shi)“一(yi)(yi)(yi)靈獨(du)(du)往(wang)”的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)“仁(ren)心(xin)”,而(er)“仁(ren)心(xin)”就(jiu)是(shi)(shi)(shi)王陽明(ming)反(fan)復論述過(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)“良(liang)(liang)(liang)知(zhi)(zhi)”“這(zhe)個獨(du)(du)體”,與(yu)(yu)此相關(guan)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)是(shi)(shi)(shi)“率(lv)性(xing)”問(wen)題(ti)。對(dui)(dui)(dui)于“率(lv)性(xing)”問(wen)題(ti),張(zhang)(zhang)岱認為(wei),正因為(wei)“吾(wu)人(ren)(ren)住世”所倚(yi)(yi)所恃的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)是(shi)(shi)(shi)一(yi)(yi)(yi)元的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)“仁(ren)心(xin)”即(ji)良(liang)(liang)(liang)知(zhi)(zhi),而(er)良(liang)(liang)(liang)知(zhi)(zhi)則出(chu)自(zi)“率(lv)性(xing)”,故惟(wei)有(you)(you)(you)(you)“率(lv)性(xing)”者(zhe)(zhe)(zhe)方可能具有(you)(you)(you)(you)“仁(ren)心(xin)”與(yu)(yu)“良(liang)(liang)(liang)知(zhi)(zhi)”。他(ta)(ta)還認為(wei)“率(lv)性(xing)”不僅是(shi)(shi)(shi)“人(ren)(ren)而(er)天(tian)者(zhe)(zhe)(zhe)也”,更(geng)是(shi)(shi)(shi)一(yi)(yi)(yi)種美(mei),一(yi)(yi)(yi)種基本(ben)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)格的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)價值(zhi)取向(xiang)。從(cong)學(xue)理(li)(li)上看,這(zhe)就(jiu)從(cong)本(ben)體層(ceng)面過(guo)(guo)渡到了(le)經驗層(ceng)面,而(er)這(zhe)一(yi)(yi)(yi)點,又恰與(yu)(yu)他(ta)(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)(ren)格觀念和(he)美(mei)學(xue)理(li)(li)想是(shi)(shi)(shi)密切(qie)聯(lian)系(xi)在(zai)(zai)一(yi)(yi)(yi)起的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)。此外,張(zhang)(zhang)岱生性(xing)喜愛佳山(shan)(shan)水,“一(yi)(yi)(yi)往(wang)有(you)(you)(you)(you)情深(shen)”。山(shan)(shan)水在(zai)(zai)他(ta)(ta)筆下,往(wang)往(wang)成(cheng)為(wei)一(yi)(yi)(yi)種哲理(li)(li)性(xing)頗強(qiang)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)審美(mei)解悟對(dui)(dui)(dui)象(xiang)。無(wu)論處“少(shao)壯濃華”抑或至(zhi)“米炊不繼”,張(zhang)(zhang)岱都(dou)從(cong)未(wei)改變過(guo)(guo)“率(lv)性(xing)”與(yu)(yu)“居心(xin)高(gao)曠”的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)基本(ben)人(ren)(ren)生追(zhui)求(qiu)。直至(zhi)晚(wan)年,飽(bao)受(shou)盡生活煎迫的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)他(ta)(ta)仍對(dui)(dui)(dui)自(zi)由充(chong)滿了(le)無(wu)限的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)向(xiang)往(wang)之(zhi)情。而(er)就(jiu)張(zhang)(zhang)岱的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)經歷來看,他(ta)(ta)哲學(xue)思想帶(dai)有(you)(you)(you)(you)美(mei)學(xue)化(hua)(hua)傾(qing)向(xiang)則是(shi)(shi)(shi)有(you)(you)(you)(you)其必然(ran)性(xing)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de):中國傳統哲學(xue)本(ben)身就(jiu)多帶(dai)有(you)(you)(you)(you)美(mei)學(xue)化(hua)(hua)傾(qing)向(xiang),而(er)獨(du)(du)以老莊一(yi)(yi)(yi)線、特別是(shi)(shi)(shi)經過(guo)(guo)王陽明(ming)對(dui)(dui)(dui)宋儒程朱一(yi)(yi)(yi)系(xi)之(zhi)溶(rong)合(he)釋道進行全新的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)內在(zai)(zai)邏輯改造(zao)之(zhi)后(hou),這(zhe)種傾(qing)向(xiang)尤重;而(er)恰好張(zhang)(zhang)岱在(zai)(zai)哲學(xue)上是(shi)(shi)(shi)繼承王學(xue)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de),加之(zhi)他(ta)(ta)本(ben)人(ren)(ren)兼(jian)通(tong)多種藝術門類而(er)有(you)(you)(you)(you)極強(qiang)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)藝術家氣質。
張(zhang)岱(dai)和(he)同時代(dai)的其他明史(shi)作者比(bi)較,最顯著的特(te)點是文人修史(shi)。作為(wei)晚明一位(wei)“絕代(dai)散文家”,其所撰史(shi)書(shu),文筆自然優美。更為(wei)可貴的是,張(zhang)岱(dai)能始(shi)終(zhong)秉(bing)持“事必(bi)求真”、“寧闕勿(wu)書(shu)”的治史(shi)原則,在“成王(wang)敗寇(kou)”這一觀(guan)念深植于(yu)正統史(shi)家心中的情況下(xia)堅持不以(yi)成敗論(lun)英雄,留下(xia)了《古今義(yi)烈傳》等十余種(zhong)有價值的史(shi)學(xue)著作,還(huan)從歷史(shi)事實出發,認(ren)真總結并揭(jie)示了明代(dai)滅亡的過程及原因(yin)。
張岱(dai)散(san)文的(de)杰出成就既體現(xian)在(zai)(zai)文化蘊含、語言(yan)、結構(gou)諸因素上(shang),同(tong)時也體現(xian)在(zai)(zai)題材(cai)選擇,文章立意的(de)大膽突(tu)破上(shang)。其為文“不再當政(zheng)治和(he)宗教(jiao)的(de)差”(周作人(ren)《再談(tan)俳文》),而是始終將文章著眼(yan)點(dian)放(fang)在(zai)(zai)普通人(ren)、平凡事上(shang),在(zai)(zai)平中(zhong)見奇見趣,突(tu)破了(le)傳統散(san)文的(de)宗經、載(zai)道(dao)原則,在(zai)(zai)中(zhong)國散(san)文上(shang)具(ju)有(you)重大的(de)革新意義。
大(da)體(ti)而言(yan),張岱的(de)散文既能將“公安三袁”清新灑脫(tuo)的(de)筆法(fa)與竟(jing)陵派(pai)鐘惺、譚元春幽深冷峭的(de)意境(jing)融(rong)為一(yi)體(ti),又能避免雙方的(de)流弊,以(yi)(yi)深厚救淺(qian)薄(bo),以(yi)(yi)嚴謹救率易,以(yi)(yi)明快救僻澀,兼有(you)諸家之美。