傳說中(zhong)西(xi)王母所使(shi)之神(shen)鳥。有三(san)足(zu)鳥,即青鳥。《河圖括地圖》:“昆侖(lun)在若水中(zhong),非(fei)乘龍不能至(zhi)。有三(san)足(zu)神(shen)鳥,為(wei)西(xi)王母取食。”
省稱“三(san)(san)足”,亦稱“三(san)(san)趾”。傳說中(zhong)祥(xiang)瑞之鳥。國(guo)有(you)道則現(xian)。其(qi)說始(shi)見(jian)于漢。《東觀漢記·章帝(di)紀(ji)》:“三(san)(san)足烏集沛(pei)國(guo),白鹿(lu)、白兔、九尾狐見(jian)。”
又(you)名三(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)、三(san)足(zu)鳥,神話中說,太(tai)陽里有金(jin)黃色(se)(se)的(de)三(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)鴉(ya),古代(dai)人(ren)(ren)們(men)就把“金(jin)烏(wu)(wu)(wu)”作為太(tai)陽的(de)別(bie)名,也稱為“赤烏(wu)(wu)(wu)”、“三(san)足(zu)鳥”。如(ru)唐朝(chao)韓愈詩:“金(jin)烏(wu)(wu)(wu)海(hai)(hai)底(di)初(chu)飛來(lai)”(太(tai)陽剛從(cong)海(hai)(hai)底(di)沖出來(lai));白(bai)居易詩:“白(bai)兔赤烏(wu)(wu)(wu)相(xiang)趁走”(月亮(liang)和太(tai)陽互相(xiang)追趕)。古人(ren)(ren)還有以“烏(wu)(wu)(wu)飛兔走”比喻日子過得快。傳古代(dai)人(ren)(ren)看(kan)見太(tai)陽黑子,認為是會飛的(de)黑色(se)(se)的(de)鳥——烏(wu)(wu)(wu)鴉(ya),又(you)因(yin)為不同于自然中的(de)烏(wu)(wu)(wu)鴉(ya),加一(yi)腳以辨別(bie),又(you)因(yin)與太(tai)陽有關,為金(jin)色(se)(se),故為三(san)足(zu)金(jin)烏(wu)(wu)(wu)。
亦稱“踆烏(wu)”、“陽(yang)烏(wu)”。神(shen)話傳(chuan)說(shuo)中神(shen)鳥(niao)(niao)名。居于(yu)(yu)日中,有(you)三足。其(qi)(qi)說(shuo)始見于(yu)(yu)漢。《玄中記(ji)》:“蓬萊之(zhi)(zhi)東,岱輿之(zhi)(zhi)山,上有(you)扶(fu)桑之(zhi)(zhi)樹(shu),樹(shu)高萬丈。樹(shu)顛有(you)天雞(ji)(ji),為(wei)巢(chao)于(yu)(yu)上。每夜至(zhi)子時則天雞(ji)(ji)鳴(ming),而日中陽(yang)鳥(niao)(niao)應之(zhi)(zhi);陽(yang)鳥(niao)(niao)鳴(ming)則天下之(zhi)(zhi)雞(ji)(ji)皆鳴(ming)。”傳(chuan)說(shuo)此鳥(niao)(niao)為(wei)日之(zhi)(zhi)精(jing),居日中。漢代畫像磚上常(chang)有(you)三足烏(wu),居于(yu)(yu)西王母(mu)座旁(pang),為(wei)其(qi)(qi)取食(shi)之(zhi)(zhi)鳥(niao)(niao),或(huo)說(shuo)即青鳥(niao)(niao)。
《洞冥記》卷四:“(漢武(wu)帝(di))曰:‘朕所好甚者不(bu)老,其可(ke)得乎?’朔曰:‘東北有地曰之(zhi)草(cao)(cao)(cao),西南(nan)有春生之(zhi)草(cao)(cao)(cao)。’帝(di)曰:‘何(he)以知之(zhi)?’朔曰:‘三足(zu)烏數下(xia)地食此草(cao)(cao)(cao),羲(xi)和欲馭,以手掩鳥目,不(bu)聽下(xia)也。食草(cao)(cao)(cao)能(neng)不(bu)老,他鳥獸食此草(cao)(cao)(cao)則美(mei)悶不(bu)能(neng)動(dong)矣。’”
《藝(yi)文類聚》卷一(yi)百引《黃帝占書》:“日中(zhong)三(san)足烏見者,大旱赤地。”后因以指日。
《河圖括(kuo)地圖》:“昆侖在若水中,非乘龍不能至。有三足神鳥,為西王母取食。”
漢代王充《論衡·說日》:“日中有三足烏,月中有兔、蟾蜍。”
《淮南子·精(jing)神訓》“日中(zhong)有(you)踆烏。”漢(han)高(gao)誘注:“踆,猶蹲也。謂三足烏。”
《春秋元(yuan)命苞(bao)》:“日中有三足(zu)烏。”故太陽也叫(jiao)作三足(zu)烏或金烏。又西王母有三足(zu)烏,是替西王母取食(shi)的青烏。
《史(shi)記·司(si)馬相如(ru)列傳(chuan)》:“[西王(wang)母]戴(dai)勝(sheng)而(er)穴處兮,亦幸有三足(zu)烏為之使。”
張(zhang)守節正義引張(zhang)揖曰:“三足烏(wu),青鳥也,主為西王母取食。”后亦(yi)因以借指日(ri)。
唐代杜甫《岳麓(lu)山(shan)道林二寺行》詩:“蓮花交以(yi)響(xiang)共命鳥,金榜雙回三足(zu)烏(wu)。”仇兆鰲注引黃(huang)生曰:“三足(zu)烏(wu),即(ji)日(ri)也。”
宋陸游(you)《月夜短歌》:“明星雖(sui)高(gao)未(wei)須喜,三(san)足陽烏(wu)生海底。”
根據《山(shan)(shan)海(hai)經(jing)(jing)(jing)》等古(gu)籍的(de)(de)(de)記(ji)(ji)述(shu)(shu),中國(guo)遠(yuan)古(gu)時(shi)代太陽神(shen)話傳說(shuo)中的(de)(de)(de)十(shi)(shi)日(ri)是(shi)帝俊與(yu)羲和的(de)(de)(de)兒子(zi),它(ta)們既有(you)(you)(you)人與(yu)神(shen)的(de)(de)(de)特征,又是(shi)金(jin)烏(wu)(wu)的(de)(de)(de)化(hua)身,是(shi)長有(you)(you)(you)三足的(de)(de)(de)踆(qun)烏(wu)(wu),會(hui)飛翔的(de)(de)(de)太陽神(shen)鳥。如(ru)《山(shan)(shan)海(hai)經(jing)(jing)(jing)·大荒南經(jing)(jing)(jing)》中有(you)(you)(you)“羲和者,帝俊之妻,生十(shi)(shi)日(ri)”;《山(shan)(shan)海(hai)經(jing)(jing)(jing)·海(hai)外(wai)東(dong)經(jing)(jing)(jing)》說(shuo)“湯(tang)谷上有(you)(you)(you)扶桑,十(shi)(shi)日(ri)所浴,在黑齒北(bei)。居水(shui)中,有(you)(you)(you)大木(mu),九日(ri)居下(xia)枝,一日(ri)居上枝”;《山(shan)(shan)海(hai)經(jing)(jing)(jing)·大荒東(dong)經(jing)(jing)(jing)》也說(shuo)“湯(tang)谷上有(you)(you)(you)扶木(mu),一日(ri)方(fang)至,一日(ri)方(fang)出(chu),皆載于(yu)(yu)烏(wu)(wu)”,,便(bian)是(shi)對十(shi)(shi)日(ri)神(shen)話傳說(shuo)的(de)(de)(de)記(ji)(ji)述(shu)(shu)。《淮南子(zi)·精神(shen)篇(pian)》中說(shuo)“日(ri)中有(you)(you)(you)踆(qun)烏(wu)(wu)”,郭(guo)璞注(zhu)解說(shuo)“中有(you)(you)(you)三足烏(wu)(wu)”,則是(shi)對太陽為金(jin)烏(wu)(wu)化(hua)身的(de)(de)(de)說(shuo)明和解釋。遠(yuan)古(gu)神(shen)話傳說(shuo)中的(de)(de)(de)十(shi)(shi)日(ri),每天(tian)早晨輪流從東(dong)方(fang)扶桑神(shen)樹上升起,化(hua)為金(jin)烏(wu)(wu)或太陽神(shen)鳥在宇宙中由東(dong)向西飛翔,到了晚上便(bian)落在西方(fang)若木(mu)神(shen)樹上,這(zhe)表達了融化(hua)于(yu)(yu)神(shen)話之中古(gu)代對日(ri)出(chu)日(ri)落現象(xiang)的(de)(de)(de)觀察和感受(shou)。
《山(shan)(shan)海(hai)經》中又有(you)(you)關于(yu)三(san)(san)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)與(yu)(yu)五(wu)彩鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)的記述(shu),同樣是非常奇妙的神(shen)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)。如《西山(shan)(shan)經》說(shuo)(shuo)“三(san)(san)危之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)山(shan)(shan),三(san)(san)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)居之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)”;《大(da)荒西經》說(shuo)(shuo),大(da)荒之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)中,西有(you)(you)王(wang)母(mu)(mu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)山(shan)(shan),“有(you)(you)三(san)(san)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao),赤首黑目(mu),一名(ming)曰(yue)(yue)大(da)騖,一名(ming)曰(yue)(yue)少(shao)黧,一名(ming)曰(yue)(yue)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)”;又說(shuo)(shuo)“有(you)(you)五(wu)彩鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)三(san)(san)名(ming),一曰(yue)(yue)皇鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao),一曰(yue)(yue)鸞鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao),一曰(yue)(yue)鳳鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)”;《海(hai)內北經》說(shuo)(shuo)“西王(wang)母(mu)(mu)梯幾(ji)而戴勝杖(zhang),其南有(you)(you)三(san)(san)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao),為(wei)西王(wang)母(mu)(mu)取(qu)食,在(zai)昆侖(lun)虛北”。這些(xie)(xie)記述(shu)中的三(san)(san)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)與(yu)(yu)五(wu)彩鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)都(dou)非同凡響,也(ye)是古代先民崇(chong)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)觀念的反映。《山(shan)(shan)海(hai)經》中雖未(wei)見“使(shi)三(san)(san)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)”之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)說(shuo)(shuo),但三(san)(san)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)為(wei)西王(wang)母(mu)(mu)取(qu)食,已含役(yi)使(shi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)意,而且三(san)(san)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)與(yu)(yu)五(wu)彩鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)皆是三(san)(san)只。袁珂(ke)先生認為(wei),通過這些(xie)(xie)記述(shu)可知,“三(san)(san)青(qing)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)者,非宛(wan)轉(zhuan)依人之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)小鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao),乃多力(li)善飛之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)猛禽(qin)也(ye)”。金沙遺址(zhi)出土(tu)青(qing)銅有(you)(you)領璧形器上(shang)的三(san)(san)只神(shen)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao),那華美的冠尾和矯健的飛翔之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)態,是否(fou)也(ye)與(yu)(yu)上(shang)述(shu)的神(shen)話傳(chuan)說(shuo)(shuo)有(you)(you)關呢?
值得提到(dao)的(de)(de)(de)(de)是,為(wei)(wei)西(xi)(xi)王(wang)母(mu)取食的(de)(de)(de)(de)三(san)(san)(san)青(qing)(qing)鳥(niao)(niao),在宋(song)本中作“三(san)(san)(san)足(zu)(zu)烏(wu)(wu)”。《史記》載(zai)司馬(ma)相(xiang)如《大人賦》中也(ye)說(shuo)(shuo)(shuo)“亦(yi)幸有(you)(you)(you)(you)三(san)(san)(san)足(zu)(zu)烏(wu)(wu)為(wei)(wei)之(zhi)(西(xi)(xi)王(wang)母(mu))使,必長(chang)生(sheng)若此而不死兮”。還(huan)有(you)(you)(you)(you)《玉函山房輯佚書·河圖(tu)括(kuo)地象》中也(ye)說(shuo)(shuo)(shuo)“有(you)(you)(you)(you)三(san)(san)(san)足(zu)(zu)神烏(wu)(wu),為(wei)(wei)西(xi)(xi)王(wang)母(mu)取食”。所以(yi)(yi)郭(guo)璞(pu)認(ren)為(wei)(wei)三(san)(san)(san)青(qing)(qing)鳥(niao)(niao)即為(wei)(wei)三(san)(san)(san)足(zu)(zu)烏(wu)(wu)。袁珂先生(sheng)亦(yi)持相(xiang)同看法,認(ren)為(wei)(wei)此說(shuo)(shuo)(shuo)有(you)(you)(you)(you)理。我們知(zhi)道,《淮南子·精(jing)神篇》中說(shuo)(shuo)(shuo)的(de)(de)(de)(de)“日中有(you)(you)(you)(you)踆烏(wu)(wu)”,即為(wei)(wei)三(san)(san)(san)足(zu)(zu)烏(wu)(wu),又(you)稱為(wei)(wei)陽烏(wu)(wu)或金烏(wu)(wu),被認(ren)為(wei)(wei)是日之(zhi)精(jing)魂(hun)。古籍《洞冥記》中則又(you)說(shuo)(shuo)(shuo)三(san)(san)(san)足(zu)(zu)烏(wu)(wu)是羲和(he)役(yi)使的(de)(de)(de)(de)日馭。由此可知(zhi),它們實際上(shang)都(dou)是太陽神鳥(niao)(niao),屬于十日神話(hua)與太陽崇拜觀念母(mu)題范圍內的(de)(de)(de)(de)不同傳(chuan)說(shuo)(shuo)(shuo)。這里(li)附帶要提到(dao)西(xi)(xi)王(wang)母(mu)神話(hua)傳(chuan)說(shuo)(shuo)(shuo)的(de)(de)(de)(de)起源(yuan)傳(chuan)播(bo),其中濃郁(yu)的(de)(de)(de)(de)巫術色彩、復雜(za)的(de)(de)(de)(de)精(jing)神內涵(如魂(hun)歸(gui)天門觀念、升天成仙(xian)思想、龍虎座透露的(de)(de)(de)(de)圖(tu)騰崇拜意識和(he)信仰習俗,以(yi)(yi)及三(san)(san)(san)足(zu)(zu)青(qing)(qing)鳥(niao)(niao)的(de)(de)(de)(de)特殊象征(zheng)含義等(deng)等(deng)),都(dou)與古蜀文化有(you)(you)(you)(you)著(zhu)密切的(de)(de)(de)(de)關系。
后羿射日的神話
根(gen)據《山海(hai)經(jing)(jing)》等古(gu)(gu)籍的(de)記(ji)(ji)述(shu),中(zhong)(zhong)國(guo)遠(yuan)(yuan)古(gu)(gu)時代(dai)太(tai)陽神話(hua)傳(chuan)說(shuo)中(zhong)(zhong)的(de)十(shi)日(ri)是帝俊(jun)與羲和(he)(he)的(de)兒子(zi),它們(men)既(ji)有(you)(you)人與神的(de)特征,又是金烏(wu)的(de)化(hua)(hua)身,是長有(you)(you)三(san)足(zu)的(de)踆烏(wu),會飛翔(xiang)的(de)太(tai)陽神鳥。如《山海(hai)經(jing)(jing)·大(da)荒南經(jing)(jing)》中(zhong)(zhong)有(you)(you)“羲和(he)(he)者,帝俊(jun)之妻,生十(shi)日(ri)”;《山海(hai)經(jing)(jing)·海(hai)外東(dong)經(jing)(jing)》說(shuo)“湯(tang)谷上(shang)(shang)有(you)(you)扶桑,十(shi)日(ri)所浴,在(zai)黑(hei)齒(chi)北。居(ju)水中(zhong)(zhong),有(you)(you)大(da)木(mu),九日(ri)居(ju)下枝,一日(ri)居(ju)上(shang)(shang)枝”;《山海(hai)經(jing)(jing)·大(da)荒東(dong)經(jing)(jing)》也說(shuo)“湯(tang)谷上(shang)(shang)有(you)(you)扶木(mu),一日(ri)方至,一日(ri)方出,皆載于烏(wu)”,,便(bian)是對(dui)(dui)十(shi)日(ri)神話(hua)傳(chuan)說(shuo)的(de)記(ji)(ji)述(shu)。《淮(huai)南子(zi)·精(jing)神篇》中(zhong)(zhong)說(shuo)“日(ri)中(zhong)(zhong)有(you)(you)踆烏(wu)”,郭璞注解說(shuo)“中(zhong)(zhong)有(you)(you)三(san)足(zu)烏(wu)”,則是對(dui)(dui)太(tai)陽為金烏(wu)化(hua)(hua)身的(de)說(shuo)明和(he)(he)解釋(shi)。遠(yuan)(yuan)古(gu)(gu)神話(hua)傳(chuan)說(shuo)中(zhong)(zhong)的(de)十(shi)日(ri),每天早晨輪流從東(dong)方扶桑神樹上(shang)(shang)升起,化(hua)(hua)為金烏(wu)或太(tai)陽神鳥在(zai)宇宙中(zhong)(zhong)由(you)東(dong)向西飛翔(xiang),到了晚上(shang)(shang)便(bian)落在(zai)西方若木(mu)神樹上(shang)(shang),這表達了融化(hua)(hua)于神話(hua)之中(zhong)(zhong)古(gu)(gu)代(dai)對(dui)(dui)日(ri)出日(ri)落現象的(de)觀察和(he)(he)感受(shou)。
歷史上有一(yi)(yi)個(ge)大羿(yi),一(yi)(yi)個(ge)后羿(yi),均(jun)出(chu)自東夷(yi),前者是帝堯時人物(wu),后者是夏太康時期人物(wu)。
傳說(shuo)蚩尤被殺之后(hou),東夷各部(bu)落方國(guo)又陷(xian)于長期的(de)(de)內戰(zhan)之中,烽火(huo)連天,民不(bu)聊生。大(da)羿(yi)(yi)就是(shi)在這樣的(de)(de)情況下(xia)(xia),臨危受(shou)命,擔負(fu)起統(tong)一東夷各部(bu)族(zu)的(de)(de)歷(li)史使命。《山海(hai)經(jing)(jing)。海(hai)內經(jing)(jing)》記載(zai):“帝(di)俊賜(si)羿(yi)(yi)彤弓素繒,以扶下(xia)(xia)國(guo),羿(yi)(yi)是(shi)始去恤下(xia)(xia)地之百艱(jian)”。今本(ben)《山海(hai)經(jing)(jing)》不(bu)見大(da)羿(yi)(yi)射日(ri)的(de)(de)故事,但古(gu)本(ben)中有(you)記載(zai)。唐人成玄英《山海(hai)經(jing)(jing)·秋水》疏引(yin)《山海(hai)經(jing)(jing)》云:“羿(yi)(yi)射九(jiu)日(ri),落為沃焦”。該九(jiu)日(ri)當(dang)為九(jiu)黎或(huo)多(duo)個部(bu)落方國(guo)的(de)(de)代(dai)名(ming)詞。宋代(dai)類書(shu)《錦繡(xiu)萬花谷》前集卷(juan)一引(yin)《山海(hai)經(jing)(jing)》云:“堯時十(shi)日(ri)并出(chu),堯使羿(yi)(yi)射十(shi)日(ri),落沃焦”。說(shuo)明(ming)古(gu)本(ben)《山海(hai)經(jing)(jing)》中有(you)大(da)羿(yi)(yi)射日(ri)的(de)(de)故事,但在后(hou)來(lai)失落了。
金沙遺址出土的(de)(de)(de)(de)(de)青銅有領璧(bi)形(xing)器(qi),上面刻畫(hua)的(de)(de)(de)(de)(de)三只神(shen)鳥也是(shi)(shi)典型的(de)(de)(de)(de)(de)長頸單足(zu)、羽(yu)尾華麗(li)、展翅繞(rao)日(ri)(ri)飛翔之態,顯而(er)易見就是(shi)(shi)對(dui)太陽(yang)神(shen)話傳說中三足(zu)烏(wu)的(de)(de)(de)(de)(de)一種(zhong)形(xing)象表(biao)現。從時代(dai)的(de)(de)(de)(de)(de)承襲演變(bian)關系來看,正是(shi)(shi)古代(dai)蜀人這些(xie)含義(yi)豐富、構思絕(jue)妙的(de)(de)(de)(de)(de)圖像(xiang),對(dui)后世的(de)(de)(de)(de)(de)圖案紋飾產生了積極而(er)久遠(yuan)的(de)(de)(de)(de)(de)影響(xiang)。不(bu)僅戰國與秦(qin)代(dai)的(de)(de)(de)(de)(de)銅鏡上有三鳥環日(ri)(ri)圖,漢代(dai)瓦當(dang)上有繞(rao)日(ri)(ri)飛行的(de)(de)(de)(de)(de)三鳥紋,而(er)且(qie)在(zai)漢代(dai)畫(hua)像(xiang)石《羿射九日(ri)(ri)》圖中刻畫(hua)的(de)(de)(de)(de)(de)棲(qi)息于扶桑神(shen)樹(shu)上的(de)(de)(de)(de)(de)也是(shi)(shi)三足(zu)金烏(wu),可知這在(zai)古人心目中皆(jie)是(shi)(shi)對(dui)三足(zu)烏(wu)最為生動的(de)(de)(de)(de)(de)表(biao)現。
關于三(san)(san)(san)足鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao),人(ren)們(men)(men)一(yi)(yi)(yi)直(zhi)都很(hen)疑惑。常(chang)言到(dao)(dao):三(san)(san)(san)只腳的(de)(de)(de)雞難(nan)找,兩條(tiao)腿(tui)(tui)的(de)(de)(de)人(ren)到(dao)(dao)處是(shi)(shi)(shi)。為(wei)(wei)什么(me)(me)偏偏中(zhong)國(guo)神(shen)話里卻出現這(zhe)(zhe)(zhe)種(zhong)三(san)(san)(san)足的(de)(de)(de)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)呢(ni)?并且(qie)這(zhe)(zhe)(zhe)種(zhong)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)還在(zai)太陽里,古神(shen)話稱為(wei)(wei)三(san)(san)(san)足烏,這(zhe)(zhe)(zhe)種(zhong)三(san)(san)(san)足的(de)(de)(de)烏鴉在(zai)漢代的(de)(de)(de)畫像(xiang)里有(you)其(qi)形象:黑黑的(de)(de)(de)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)長(chang)(chang)著(zhu)三(san)(san)(san)條(tiao)一(yi)(yi)(yi)樣長(chang)(chang)的(de)(de)(de)腿(tui)(tui)。關于鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)為(wei)(wei)什么(me)(me)是(shi)(shi)(shi)三(san)(san)(san)條(tiao)腿(tui)(tui),我見到(dao)(dao)一(yi)(yi)(yi)位搞生殖(zhi)崇(chong)(chong)拜的(de)(de)(de)專家(jia)的(de)(de)(de)著(zhu)作里說(shuo),三(san)(san)(san)足鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)是(shi)(shi)(shi)男(nan)性(xing)崇(chong)(chong)拜,另(ling)外的(de)(de)(de)那(nei)條(tiao)腿(tui)(tui)就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)男(nan)根(gen)。鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)在(zai)民間罵(ma)人(ren)的(de)(de)(de)話里就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)男(nan)性(xing)生殖(zhi)器。這(zhe)(zhe)(zhe)些解釋都有(you)一(yi)(yi)(yi)定(ding)的(de)(de)(de)說(shuo)服力。但是(shi)(shi)(shi),我在(zai)看到(dao)(dao)這(zhe)(zhe)(zhe)幅東周(zhou)時期的(de)(de)(de)三(san)(san)(san)足鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)后(hou),不再這(zhe)(zhe)(zhe)樣認為(wei)(wei)了(le)。我認為(wei)(wei)三(san)(san)(san)足鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)其(qi)實(shi)是(shi)(shi)(shi)青銅(tong)雕(diao)塑(su)(su)為(wei)(wei)了(le)穩定(ding)的(de)(de)(de)一(yi)(yi)(yi)種(zhong)設計。兩條(tiao)腿(tui)(tui)的(de)(de)(de)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)很(hen)難(nan)站穩,于是(shi)(shi)(shi),雕(diao)塑(su)(su)藝術家(jia)便設計了(le)一(yi)(yi)(yi)條(tiao)腿(tui)(tui)穩定(ding)整個結構。東周(zhou)時期的(de)(de)(de)宮廷或(huo)者諸侯國(guo)里的(de)(de)(de)這(zhe)(zhe)(zhe)些雕(diao)塑(su)(su)展示出來后(hou),時間一(yi)(yi)(yi)長(chang)(chang),青銅(tong)雕(diao)塑(su)(su)衰(shuai)敗,人(ren)們(men)(men)也(ye)忘記了(le)它(ta)的(de)(de)(de)功(gong)能(neng),在(zai)漢代,青銅(tong)藝術已經式微,人(ren)們(men)(men)便把三(san)(san)(san)足鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)當(dang)作傳世(shi)神(shen)物,加上本來就(jiu)(jiu)存(cun)在(zai)的(de)(de)(de)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)崇(chong)(chong)拜,三(san)(san)(san)足鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)于是(shi)(shi)(shi)加入(ru)了(le)神(shen)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)系列(lie),成為(wei)(wei)一(yi)(yi)(yi)個神(shen)秘的(de)(de)(de)亮點(dian)。古人(ren)其(qi)實(shi)沒有(you)問(wen)為(wei)(wei)什么(me)(me),神(shen)就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)那(nei)樣。我們(men)(men)把它(ta)解釋為(wei)(wei)男(nan)根(gen),有(you)點(dian)泛性(xing)化。我們(men)(men)也(ye)不能(neng)一(yi)(yi)(yi)見到(dao)(dao)鳥(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)(niao)就(jiu)(jiu)是(shi)(shi)(shi)性(xing)。
東漢王(wang)充在《論衡·說日(ri)(ri)》中(zhong)(zhong)說:“日(ri)(ri)中(zhong)(zhong)有(you)(you)(you)三足烏。”此(ci)(ci)“日(ri)(ri)中(zhong)(zhong)神(shen)禽”或認為(wei)“指日(ri)(ri)之精”(袁珂《中(zhong)(zhong)國(guo)神(shen)話(hua)傳說詞典》,上(shang)海辭書出版社,1985)。筆者認為(wei),“三足烏”實指“太陽黑子”。太陽黑子是(shi)太陽光(guang)球———肉(rou)眼觀測到(dao)的太陽表面層(ceng)———上(shang)出現(xian)的巨大漩渦狀(zhuang)氣流,是(shi)太陽活動(dong)最明(ming)顯(xian)的特征。因溫(wen)度比周(zhou)圍低(di)1000-2000℃,顯(xian)得暗淡(dan)而得名。黑子形狀(zhuang)不很(hen)規(gui)則(ze),以圓形或橢圓形居多,有(you)(you)(you)時(shi)(shi)(shi)單個出現(xian),有(you)(you)(you)時(shi)(shi)(shi)成(cheng)(cheng)對或成(cheng)(cheng)群出現(xian)。其壽命長短不一,多數出現(xian)幾(ji)天(tian)到(dao)幾(ji)十天(tian),短的只有(you)(you)(you)幾(ji)小時(shi)(shi)(shi),少數長的能夠維持幾(ji)個月,甚(shen)至(zhi)1.5年。此(ci)(ci)生(sheng)彼滅,時(shi)(shi)(shi)多時(shi)(shi)(shi)少,平(ping)均(jun)周(zhou)期約(yue)為(wei)11年。
說(shuo)(shuo)“‘三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)’實指‘太(tai)陽(yang)黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)’”,是(shi)因(yin)(yin)為(wei)———首先,“三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”的(de)(de)“烏(wu)(wu)(wu)(wu)”色(se)與(yu)(yu)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”的(de)(de)“黑(hei)(hei)(hei)”色(se)相同(tong)。清著名(ming)學者段玉(yu)裁《〈說(shuo)(shuo)文解(jie)字(zi)〉注(zhu)》說(shuo)(shuo):“‘鳥’字(zi)點睛(jing),‘烏(wu)(wu)(wu)(wu)’則(ze)不(bu),以(yi)純黑(hei)(hei)(hei)故不(bu)見其(qi)睛(jing)也。”其(qi)次,“三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”的(de)(de)形(xing)狀與(yu)(yu)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”類(lei)似(si)。《淮南子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)·精(jing)神(shen)訓(xun)》:“日(ri)(ri)(ri)中(zhong)有踆(qun)烏(wu)(wu)(wu)(wu)。”東(dong)漢高(gao)誘注(zhu):“踆(qun),猶(you)‘蹲’也,即(ji)三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)。”《說(shuo)(shuo)文·立部》:“竣(jun)(jun),偓竣(jun)(jun)也。”清朱駿聲(sheng)《說(shuo)(shuo)文通訓(xun)定聲(sheng)》:“偓者,倨之誤(wu)字(zi);倨者,踞之借字(zi)也,實與(yu)(yu)‘蹲’同(tong)。字(zi)亦作‘踆(qun)’。”因(yin)(yin)為(wei)“太(tai)陽(yang)黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”看起來(lai)雖像“烏(wu)(wu)(wu)(wu)”,但其(qi)“趾”不(bu)顯,“以(yi)圓形(xing)或橢圓形(xing)居多(duo)”,“猶(you)‘蹲’也”,故謂之“踆(qun)”。言“三(san)(san)(san)足(zu)”,是(shi)表其(qi)“奇”,僅像“烏(wu)(wu)(wu)(wu)”而已。第三(san)(san)(san),“三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”的(de)(de)“行為(wei)”與(yu)(yu)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”的(de)(de)變化相似(si)。清張(zhang)英、王士禛等纂的(de)(de)《淵鑒類(lei)函(han)》載(zai):“《春(chun)秋元命苞》曰:日(ri)(ri)(ri)中(zhong)有三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)。烏(wu)(wu)(wu)(wu)者,陽(yang)精(jing)。其(qi)僂呼也(‘僂呼’,溫(wen)(wen)(wen)潤生(sheng)長(chang)之言———原注(zhu))。”《篇海類(lei)編(bian)·身體類(lei)·足(zu)部》:“踆(qun),退(tui)也,止也,伏也。亦作‘竣(jun)(jun)’。”《玉(yu)篇》:“竣(jun)(jun),退(tui)伏也。”“三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”的(de)(de)“踆(qun)”———“退(tui)也,止也,伏也”及(ji)“僂呼”———“溫(wen)(wen)(wen)潤生(sheng)長(chang)”,與(yu)(yu)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”的(de)(de)“此(ci)生(sheng)彼滅,時(shi)(shi)多(duo)時(shi)(shi)少”的(de)(de)變化相應(ying)。第四,“三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”與(yu)(yu)外圍(wei)的(de)(de)關系與(yu)(yu)黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)同(tong):均為(wei)“金(jin)(jin)”色(se)。“三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”居“日(ri)(ri)(ri)中(zhong)”,其(qi)外圍(wei)是(shi)“金(jin)(jin)”光(guang)閃爍的(de)(de)“日(ri)(ri)(ri)盤”,故又(you)稱“金(jin)(jin)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”。“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”周圍(wei)因(yin)(yin)是(shi)“金(jin)(jin)燦燦”的(de)(de),所以(yi)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”的(de)(de)四周也是(shi)“金(jin)(jin)”色(se)的(de)(de)。最(zui)后,“三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”的(de)(de)“生(sheng)”和“死(si)”與(yu)(yu)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”的(de)(de)出(chu)現和消減及(ji)其(qi)產生(sheng)的(de)(de)影響同(tong)功效(xiao)。《淮南子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)·本經訓(xun)》:“堯(yao)之時(shi)(shi),十(shi)(shi)日(ri)(ri)(ri)并(bing)出(chu),焦(jiao)禾稼,殺(sha)草(cao)木,而民(min)無(wu)所食。”可見,當(dang)時(shi)(shi)天(tian)氣非常(chang)炎熱干(gan)旱。在(zai)這(zhe)種(zhong)情(qing)況下,“堯(yao)命羿仰射(she)十(shi)(shi)日(ri)(ri)(ri),中(zhong)其(qi)九日(ri)(ri)(ri);日(ri)(ri)(ri)中(zhong)九烏(wu)(wu)(wu)(wu)皆死(si),墜其(qi)羽翼(yi)”(東(dong)漢王逸《〈楚辭(ci)(ci)〉章句》引《淮南子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)》(今本無(wu)))。“十(shi)(shi)日(ri)(ri)(ri)并(bing)出(chu)”,可能隱指“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”“成群出(chu)現”(因(yin)(yin)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”“時(shi)(shi)多(duo)時(shi)(shi)少”,而古(gu)人又(you)不(bu)明真相,故以(yi)為(wei)日(ri)(ri)(ri)中(zhong)“三(san)(san)(san)足(zu)烏(wu)(wu)(wu)(wu)”(黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi))數量不(bu)同(tong)時(shi)(shi),即(ji)為(wei)不(bu)同(tong)的(de)(de)“日(ri)(ri)(ri)”)。“十(shi)(shi)”言極多(duo)。這(zhe)樣,“日(ri)(ri)(ri)中(zhong)九烏(wu)(wu)(wu)(wu)皆死(si),墜其(qi)羽翼(yi)”,當(dang)指“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”消減。研究表明,在(zai)中(zhong)緯度(du)地區(堯(yao)的(de)(de)活(huo)動(dong)范圍(wei)屬此(ci)),太(tai)陽(yang)黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)峰(feng)值年(nian)比(bi)谷值年(nian)雨量較(jiao)少,因(yin)(yin)而干(gan)燥;而在(zai)“干(gan)燥地區”,溫(wen)(wen)(wen)度(du)又(you)較(jiao)高(gao)(見(美(mei))J·R·Herman和R·A·Godberg《太(tai)陽(yang)·天(tian)氣·氣候》P52,P55)。因(yin)(yin)此(ci),“十(shi)(shi)日(ri)(ri)(ri)并(bing)出(chu)”的(de)(de)黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)峰(feng)值年(nian)必然是(shi)“焦(jiao)禾稼,殺(sha)草(cao)木,而民(min)無(wu)所食”的(de)(de);當(dang)黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)消減(“日(ri)(ri)(ri)中(zhong)九烏(wu)(wu)(wu)(wu)皆死(si),墜其(qi)羽翼(yi)”)時(shi)(shi),定然是(shi)“大地酷暑消盡,萬木復蘇,百姓重新耕種(zhong)”(《彩圖神(shen)話詞典》“羿射(she)十(shi)(shi)日(ri)(ri)(ri)”條。上海辭(ci)(ci)書出(chu)版社,1994)。羿射(she)落“九日(ri)(ri)(ri)”后所余(yu)下的(de)(de)一(yi)“日(ri)(ri)(ri)”,則(ze)應(ying)為(wei)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”很少或無(wu)“黑(hei)(hei)(hei)子(zi)(zi)(zi)(zi)(zi)”的(de)(de)“太(tai)陽(yang)”。
綜上,“三足烏”當指“太(tai)(tai)(tai)(tai)陽(yang)(yang)(yang)(yang)黑(hei)子”。之(zhi)所以人(ren)們將(jiang)“三足烏”和“羿(yi)射(she)十(shi)日(ri)”作(zuo)(zuo)為神(shen)話(hua)視,是(shi)(shi)因為神(shen)話(hua)是(shi)(shi)最(zui)(zui)早的(de)(de)(de)(de)解(jie)釋系統(tong)。屈原(yuan)在《天問》中(zhong)所“問”的(de)(de)(de)(de)“羿(yi)焉(yan)弓(gong)畢日(ri)?烏焉(yan)解(jie)羽?”,雖是(shi)(shi)“上下而求索”的(de)(de)(de)(de)態度,但那(nei)時(shi)的(de)(de)(de)(de)人(ren)尚不具(ju)備“求索”該(gai)問題的(de)(de)(de)(de)真知。或許有(you)(you)人(ren)會問:王充(chong)“說(shuo)(shuo)”“日(ri)中(zhong)有(you)(you)三足烏”時(shi),先人(ren)是(shi)(shi)否業已發現和觀(guan)測過“黑(hei)子”呢?回答是(shi)(shi)肯定(ding)的(de)(de)(de)(de)。據《漢書·五行(xing)志》載,公(gong)元前28年5月10日(ri),“日(ri)出(chu)(chu)黃,有(you)(you)黑(hei)氣大(da)如(ru)錢(qian),居日(ri)中(zhong)央。”這是(shi)(shi)世界上公(gong)認的(de)(de)(de)(de)太(tai)(tai)(tai)(tai)陽(yang)(yang)(yang)(yang)黑(hei)子的(de)(de)(de)(de)最(zui)(zui)早觀(guan)測記錄。而王充(chong)生(sheng)活于(yu)公(gong)元27-約97年;他(ta)出(chu)(chu)生(sheng)時(shi)距《漢書》記載的(de)(de)(de)(de)黑(hei)子的(de)(de)(de)(de)出(chu)(chu)現時(shi)間已有(you)(you)55年之(zhi)久。 中(zhong)國(guo)古代的(de)(de)(de)(de)太(tai)(tai)(tai)(tai)陽(yang)(yang)(yang)(yang)精靈、也(ye)被(bei)看作(zuo)(zuo)太(tai)(tai)(tai)(tai)陽(yang)(yang)(yang)(yang)運行(xing)的(de)(de)(de)(de)使者(zhe)。中(zhong)國(guo)古代傳說(shuo)(shuo)太(tai)(tai)(tai)(tai)陽(yang)(yang)(yang)(yang)中(zhong)居住著(zhu)三足鳥,人(ren)們敬(jing)仰太(tai)(tai)(tai)(tai)陽(yang)(yang)(yang)(yang),三足鳥也(ye)被(bei)作(zuo)(zuo)為祥瑞的(de)(de)(de)(de)象征來(lai)崇拜。據說(shuo)(shuo)由于(yu)三足鳥一(yi)共有(you)(you)十(shi)只,不停地(di)在天空中(zhong)運轉,導致地(di)上遭受旱災和灼熱的(de)(de)(de)(de)煎熬。堯帝命令(ling)后(hou)羿(yi)將(jiang)所有(you)(you)三足鳥射(she)殺,結果后(hou)羿(yi)射(she)落九(jiu)只、留下一(yi)只,從此太(tai)(tai)(tai)(tai)陽(yang)(yang)(yang)(yang)只有(you)(you)一(yi)個(ge)并且在傍晚(wan)落下。也(ye)有(you)(you)說(shuo)(shuo)法稱三足鳥是(shi)(shi)服侍西王母的(de)(de)(de)(de)精靈。
古文記載
夏王使(shi)羿(yi)(yi)射(she)于方尺(chi)之(zhi)皮①,徑寸之(zhi)的②。乃命(ming)羿(yi)(yi)曰(yue):“子射(she)之(zhi),中③,則(ze)賞(shang)子以萬金之(zhi)費;不中,則(ze)削子以千邑之(zhi)地④。”
羿容無定色(se)⑤,氣戰于胸(xiong)中⑥,乃援(yuan)弓而射之⑦,不中,更射之,又不中。
夏王謂(wei)傅彌(mi)仁(ren)曰⑧:“斯羿(yi)也⑨,發無(wu)不(bu)中!而(er)與之賞罰,則不(bu)中的者,何也?”傅彌(mi)仁(ren)曰:“若羿(yi)也,喜(xi)懼(ju)為(wei)之災,萬金(jin)為(wei)之患(huan)矣(yi)。人(ren)能遺其喜(xi)懼(ju)⑩,去其萬金(jin),則天下(xia)之人(ren)皆不(bu)愧于羿(yi)矣(yi)。
(選自《苻子(zi)》)
逮至堯之時,十(shi)日并出。
焦禾稼(jia),殺(sha)草木,而民無所食。
猰(ya)貐(yu)、鑿齒、九(jiu)嬰(ying)、大風、封豨、修蛇皆為(wei)民害(hai)。
堯乃(nai)使羿誅鑿(zao)齒于疇(chou)華之(zhi)野,殺九嬰于兇(xiong)水(shui)之(zhi)上(shang),繳大風(feng)于青邱之(zhi)澤,上(shang)射十日,而下殺猰(ya)貐(yu),斷修蛇于洞庭,擒封豨于桑林。
萬(wan)民皆喜(xi),置堯以為天子。
(選自《淮南子》)