度嘗讀舊史,詳求往哲(zhe),或秉事(shi)君之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)節,無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)開國之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)才(cai);得(de)立(li)身之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)道,無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)治人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)術(shu)。四(si)者(zhe)(zhe)備矣(yi),兼(jian)而(er)(er)(er)(er)(er)行之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),則蜀(shu)(shu)丞相(xiang)諸(zhu)葛公其(qi)(qi)(qi)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)也(ye)(ye)。公本系在(zai)(zai)簡策,大(da)名蓋天(tian)(tian)地(di)(di)(di),不(bu)(bu)復以(yi)(yi)(yi)云。當(dang)漢(han)祚(zuo)衰陵,人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)心競逐,取(qu)威(wei)(wei)定(ding)霸者(zhe)(zhe),求賢如不(bu)(bu)及;藏器在(zai)(zai)身者(zhe)(zhe),擇主(zhu)而(er)(er)(er)(er)(er)后動。公是時也(ye)(ye),躬耕南(nan)陽,自(zi)(zi)比(bi)管(guan)樂,我(wo)(wo)(wo)未(wei)從虎,時稱臥龍。《詩》曰(yue):潛雖伏矣(yi),亦孔之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)炤。故(gu)州平心與,元(yuan)直神(shen)交。洎乎(hu)(hu)三(san)顧(gu)而(er)(er)(er)(er)(er)許以(yi)(yi)(yi)驅馳(chi)。一言(yan)而(er)(er)(er)(er)(er)定(ding)其(qi)(qi)(qi)機勢,于(yu)(yu)(yu)(yu)是翼伏劉氏,纘承舊服,結吳抗魏,擁蜀(shu)(shu)稱漢(han),刑(xing)政達于(yu)(yu)(yu)(yu)荒外,道化行乎(hu)(hu)域中(zhong)(zhong)。誰謂(wei)阻(zu)深?殷為強國;誰謂(wei)遳脆?勵為勁兵(bing)。則知(zhi)(zhi)地(di)(di)(di)無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)常行,人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)常性,自(zi)(zi)我(wo)(wo)(wo)而(er)(er)(er)(er)(er)作,若(ruo)(ruo)金在(zai)(zai)镕。故(gu)九州之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)地(di)(di)(di),魏有(you)(you)其(qi)(qi)(qi)七(qi),我(wo)(wo)(wo)無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)其(qi)(qi)(qi)一,由(you)僻陋而(er)(er)(er)(er)(er)啟雄圖,出封疆(jiang)以(yi)(yi)(yi)延大(da)敵(di)(di);財用足(zu)而(er)(er)(er)(er)(er)不(bu)(bu)曰(yue)浚我(wo)(wo)(wo)以(yi)(yi)(yi)生(sheng)(sheng),干戈動而(er)(er)(er)(er)(er)不(bu)(bu)曰(yue)殘人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)以(yi)(yi)(yi)逞(cheng)。其(qi)(qi)(qi)厎定(ding)南(nan)方也(ye)(ye),不(bu)(bu)以(yi)(yi)(yi)力制(zhi),而(er)(er)(er)(er)(er)取(qu)其(qi)(qi)(qi)心服;震(zhen)疊(die)諸(zhu)夏(xia)也(ye)(ye),不(bu)(bu)敢(gan)角(jiao)其(qi)(qi)(qi)勝負,而(er)(er)(er)(er)(er)止(zhi)候其(qi)(qi)(qi)存(cun)(cun)亡(wang);法(fa)加(jia)于(yu)(yu)(yu)(yu)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)也(ye)(ye),雖死徙而(er)(er)(er)(er)(er)無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)怨;德及于(yu)(yu)(yu)(yu)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)也(ye)(ye),雖奕葉而(er)(er)(er)(er)(er)見(jian)思。此之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)謂(wei)精義(yi)(yi)入神(shen),自(zi)(zi)誠而(er)(er)(er)(er)(er)明者(zhe)(zhe)矣(yi)。若(ruo)(ruo)其(qi)(qi)(qi)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)存(cun)(cun),其(qi)(qi)(qi)政舉,則四(si)海(hai)(hai)可(ke)平,五(wu)服可(ke)傾。而(er)(er)(er)(er)(er)陳(chen)壽之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)評,未(wei)極其(qi)(qi)(qi)能事(shi),崔浩之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)說(shuo),又(you)詰其(qi)(qi)(qi)成功。此皆以(yi)(yi)(yi)變詐之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)略,論節制(zhi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)師,以(yi)(yi)(yi)進取(qu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)方,語(yu)化成之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)道,不(bu)(bu)其(qi)(qi)(qi)謬(miu)歟(yu)?夫委(wei)棄(qi)荊(jing)州,不(bu)(bu)能遂有(you)(you)三(san)郡(jun),此乃務(wu)增德以(yi)(yi)(yi)吞宇(yu)宙,不(bu)(bu)黷武(wu)(wu)以(yi)(yi)(yi)爭(zheng)尋常。及出斜谷,據武(wu)(wu)功,分(fen)兵(bing)屯田,為久駐之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)計,與敵(di)(di)對壘(lei),待(dai)(dai)可(ke)勝之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)期,雜乎(hu)(hu)居人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren),如適虛邑(yi),彼則喪氣(qi),我(wo)(wo)(wo)方養威(wei)(wei),若(ruo)(ruo)天(tian)(tian)假(jia)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)年,則繼大(da)漢(han)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)祀,成先主(zhu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)志(zhi)(zhi),不(bu)(bu)難矣(yi)。且權頃一國,聲震(zhen)八(ba)纮,而(er)(er)(er)(er)(er)上(shang)下無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)異(yi)(yi)詞,始(shi)終無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)愧色(se),茍非運膺五(wu)百,道冠生(sheng)(sheng)知(zhi)(zhi),曷以(yi)(yi)(yi)臻于(yu)(yu)(yu)(yu)此乎(hu)(hu)?故(gu)玄(xuan)德知(zhi)(zhi)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)明者(zhe)(zhe),倚(yi)仗曰(yue)魚之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)有(you)(you)水;仲達奸(jian)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)雄者(zhe)(zhe),嗟稱曰(yue)天(tian)(tian)下奇才(cai)。度每跡(ji)其(qi)(qi)(qi)行事(shi),度其(qi)(qi)(qi)遠心,愿奮短(duan)札,以(yi)(yi)(yi)排群議,而(er)(er)(er)(er)(er)文(wen)字蚩(chi)鄙,志(zhi)(zhi)愿未(wei)果。元(yuan)和(he)二年冬十(shi)月,圣上(shang)以(yi)(yi)(yi)西南(nan)奧(ao)區,寇亂余孽,罷(ba)甿未(wei)息,污俗未(wei)清(qing),輟我(wo)(wo)(wo)股肱(gong),為之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)父母(mu),乃詔相(xiang)國臨(lin)淮公,由(you)秉鈞(jun)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)重(zhong),承推轂之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)寄(ji),戎軒乃降,藩服乃理,將明帝道,陬落綏懷,溥暢仁風,閭閻滋殖,府中(zhong)(zhong)無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)留事(shi),宇(yu)下無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)棄(qi)才(cai),人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)知(zhi)(zhi)向方,我(wo)(wo)(wo)有(you)(you)余地(di)(di)(di),則諸(zhu)葛公在(zai)(zai)昔之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)治,與相(xiang)國當(dang)今之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)政,異(yi)(yi)代而(er)(er)(er)(er)(er)同塵矣(yi)。度謬(miu)以(yi)(yi)(yi)庸(yong)薄,獲參管(guan)記,隨(sui)旌旄而(er)(er)(er)(er)(er)爰止(zhi),望祠宇(yu)而(er)(er)(er)(er)(er)修謁,有(you)(you)儀可(ke)象,以(yi)(yi)(yi)赫厥靈,雖徽(hui)烈(lie)不(bu)(bu)忘(wang),而(er)(er)(er)(er)(er)碑表未(wei)立(li)。古(gu)者(zhe)(zhe)或拳拳一善,或師長一城(cheng),尚留斯(si)(si)文(wen),以(yi)(yi)(yi)示來(lai)裔(yi),況如仁之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)嘆,終古(gu)不(bu)(bu)絕(jue),其(qi)(qi)(qi)可(ke)闕乎(hu)(hu)?乃刻貞石(shi),庶此都之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren),存(cun)(cun)必拜之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)感云爾 。銘曰(yue):昔在(zai)(zai)先主(zhu),思啟疆(jiang)宇(yu)。擾攘靡依,英雄無(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)(wu)輔(fu)。爰得(de)武(wu)(wu)侯,先定(ding)蜀(shu)(shu)土(tu)。道德城(cheng)池,禮義(yi)(yi)干櫓。煦物如春,化人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)如神(shen)。勞而(er)(er)(er)(er)(er)不(bu)(bu)怨,用之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)有(you)(you)倫。柔服蠻(man)落,鋪敦渭濱。躡跡(ji)畏威(wei)(wei),雜居懷仁。中(zhong)(zhong)原旰食(shi),不(bu)(bu)測(ce)不(bu)(bu)克,以(yi)(yi)(yi)待(dai)(dai)可(ke)勝,允臻其(qi)(qi)(qi)極。天(tian)(tian)未(wei)悔(hui)禍,公命不(bu)(bu)果,漢(han)祚(zuo)其(qi)(qi)(qi)亡(wang),將星中(zhong)(zhong)墮。反旗鳴鼓,猶走(zou)司馬。死而(er)(er)(er)(er)(er)可(ke)作,當(dang)小天(tian)(tian)下。尚父作周,阿衡(heng)佐(zuo)商,兼(jian)齊(qi)管(guan)、晏,揔漢(han)蕭、張(zhang)。易代而(er)(er)(er)(er)(er)生(sheng)(sheng),易地(di)(di)(di)而(er)(er)(er)(er)(er)理。遭(zao)遇豐約(yue),亦皆然(ran)矣(yi)。嗚呼(hu)!奇謀奮發,美志(zhi)(zhi)夭遏。吁嗟嚴、立(li),咸(xian)受謫罰。聞之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)痛(tong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),或泣或絕(jue)。甘棠勿翦(jian),駢(pian)邑(yi)斯(si)(si)奪(duo)。由(you)是而(er)(er)(er)(er)(er)言(yan),殊途共轍(che)。本于(yu)(yu)(yu)(yu)忠恕,孰不(bu)(bu)感悅(yue)。茍非誠愨,徒云固結。古(gu)柏森森,遺廟沉沉。不(bu)(bu)殄禋(yin)祀,以(yi)(yi)(yi)迄于(yu)(yu)(yu)(yu)今。靡不(bu)(bu)駿(jun)奔,若(ruo)(ruo)有(you)(you)照臨(lin)。蜀(shu)(shu)國之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)風,蜀(shu)(shu)人(ren)(ren)(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心。錦江清(qing)波,玉壘(lei)峻岑。入海(hai)(hai)際天(tian)(tian),如公德音。
元和四年,歲在已丑,二月二十九日建(jian)。
該碑文曰“公是時(shi)也,躬耕(geng)南(nan)陽,自比管樂,我未從虎,時(shi)稱臥龍(long)”,可見裴度(du)認(ren)為諸(zhu)葛亮躬耕(geng)地在南(nan)陽(今河南(nan)南(nan)陽,因唐代宛縣(xian)已改名(ming)南(nan)陽)
這是迄(qi)今(jin)肯定諸葛(ge)亮躬耕南(nan)陽最早的石刻記載之一。像這樣年代久遠,具有重(zhong)要文(wen)獻價(jia)值的珍貴碑(bei)刻,能保存至今(jin),實為(wei)難得。